ईश्वरः परमः कृष्णः सच्चिदानन्दविग्रहः । अनादिरादिर्गोविन्दः सर्वकारणकारणम् ॥

ईश्वरः परमः कृष्णः  सच्चिदानन्दविग्रहः ।
अनादिरादिर्गोविन्दः सर्वकारणकारणम्  ॥१॥

श्रीश्रीराधाकृष्णाभ्यां नमः ।

सनातनसमो यस्य ज्यायान् श्रीमान् सनातनः ।
श्रीवल्लभोऽनुजः सोऽसौ श्रीरूपो जीवसद्गतिः ॥
श्रीकृष्णरूपमहिमा मम चित्ते महीयताम् ।
यस्य प्रसादाद्व्याकर्तुमिच्छामि ब्रह्मसंहिताम् ॥
दुर्योजनापि युक्तार्था सुविचारादृषिस्मृतिः ।
विचारे तु ममात्र स्यादृषीणां स ऋषिर्गतिः ॥
यद्यप्यध्यायशतयुक्संहिता सा तथाप्यसौ ।
अध्यायः सूत्ररूपत्वात्तस्याः सर्वाङ्गतां गतः ॥
श्रीमद्भागवताद्येषु दृष्टः यन्मृष्टबुद्धिभिः ।
तदेवात्र परामृष्टं ततो हृष्टं मनो मम ॥
यद्यच्छ्रीकृष्णसन्दर्भे विस्ताराद्विनिरूपितम् ।
अत्र तत्पुनरामृश्य व्याख्यातुं स्पृश्यते मया ॥

अथ श्रीमद्भागवते यदुक्तमेते चांशकलाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान्
स्वयम् [भागवतम् १.३.२८] इति तदेव प्रथममाह ईश्वर इति । अत्र कृष्ण इत्येव
विशेष्य तन्नामैव । कृष्णावतारोत्सवेत्यादौ
श्रीशुकादिमहाजनप्रसिद्ध्या । कृष्णाय वासुदेवाय देवकीनन्दनाय
इत्यादौ सामोपनिषदि च । प्रथमप्रतीतत्वेन
तन्नामवर्गाविर्भावकृता गर्गेण प्रथममुद्दिष्टत्वेन तथा यं
मन्त्रमधिकृत्य सोऽयमारम्भः तत्राग्रतः परिचितत्वेन मूलरूपत्वात् ।
तदुक्तं पद्मपुराणे प्रभासखण्डे नारदकुशध्वजसंवादे
श्रीभगवद्उक्तौ  नाम्नां मुख्यतमं नाम कृष्णाख्यं मे
परन्तप इति ।

अतैव ब्रह्माण्डपुराणे श्रीकृष्णाष्टोत्तरशतनामस्तोत्रे

सहस्रनाम्नां पुण्यानां त्रिर्आवृत्त्या तु यत्फलम् ।
एकावृत्त्या तु कृष्णस्य नामैकं तत्प्रयच्छति ॥

इत्यत्र श्रीकृष्णस्येत्येवोक्तं यत्त्वग्रे गोविन्दनाम्ना स्तोष्यते तत्खलु
कृष्णत्वेऽपि तस्य गवेन्द्रत्ववैशिष्ट्यदर्शनार्थमेव ।

तदेवं रूढित्वेन प्राधान्यात्तस्य इश्वर इत्यादीनि विशेषणानि । अथ
गुणद्वारापि तद्दृश्यते । यथाह गर्गः

आसन् वर्णास्त्रयो ह्यस्य गृह्णतोऽनुयुगं तनूः ।
शुक्लो रक्तस्तथा पीत इदानीं कृष्णतां गतः ॥
बहूनि सन्ति नामानि रूपाणि च सुतस्य ते ।
गुणकर्मानुरूपाणि तान्य अहं वेद नो जनाः ॥ [भागवतम् १०.८.१३१४]

अनयोरर्थः । अस्य कृष्णत्वेन दृश्यमानस्य प्रतियुगं तनूर्नानावतारान्
गृह्णतः प्रकाश्यतः शुक्लादयस्त्रयो आसन् प्रकाशमवापुः । स च स च
शुक्लादिरवतार इदानीं साक्षादस्यावतारसमये कृष्णाङ्गतः एतस्मिन्न्
एवान्तर्भूतः । अतैव कृष्णे कर्तृत्वात्सर्वोत्कर्षकत्वात्कृष्ण इति मुख्यं
नाम । तस्मादस्यैव तानि रूपाणीत्याह बहूनीति । तदेवं गुणद्वारा
तन्नाम्नि प्राध्यान्यसूचकस्य कृष्णस्य तन्नाम्नः प्राधान्ये लब्धे

कृषिर्भूवाचकः शब्दो णश्च निर्वृतिवाचकः ।
तयोरैक्यं परं ब्रह्म कृष्ण इत्यभिधीयते ॥

इति योगवृत्तित्वे तस्य तादृशत्वं लभ्यते । न चेदं पद्यमन्यपरम् ।
तद्उपासनातन्त्रगौतमीयतन्त्रे अष्टादशाक्षरव्याख्यायां तदेतत्
तुल्यं पद्यं दृश्यते

कृषिशब्दश्च सत्तार्थो णश्चानन्दस्वरूपकः ।
सुखरूपो भवेदात्मा भावानन्दमयत्वतः ॥ इति ।

तस्मादयमर्थः  भवन्त्यस्मात्सर्वेऽर्था इति भूः धात्व्अर्थ उच्यते
भावशदवत्स चात्र कर्ष्तेरेवार्थस्तस्यैव प्राप्तत्वात् । गौतमीये
भूशब्दस्य सत्तावाचकत्वेऽपि तद्धात्व्अर्थसत्तैवोच्यते । घटत्वं
सत्तावाचकमित्युक्ते घटसत्तैव गम्यते न तु पटसत्ता न वा
सामान्यसत्तेति ।

अथ निवृत्तिरानन्दस्तयोरैक्यं सामानाधिकरण्येन व्यक्तं यत्परं
ब्रह्म सर्वतोऽपि सर्वस्यापि बृंहणं वस्तु तत्बृहत्तमं कृष्ण इत्य्
अभिधीयते किन्तु कृषेराकर्षमात्रार्थत्वेन णशब्दस्य च
प्रतिपाद्येनानन्देन सह सामानाधिकरण्यासम्भवाद्धेतुमतोर्
अभेदोपचारः कार्यः । तच्चाकर्षप्राचुर्यार्थमायुर्घृतमितिवत् ।
ब्रह्मशब्दस्य तत्तद्अर्थत्वं च बृहत्त्वाद्बृंहणत्वाच्च तद्ब्रह्म
परमं विदुर्[Vइড়् १.१२.५७] इति विष्णुपुराणात् ।

एवमेवोक्तं बृहद्गौतमीये

कृषिशब्दश्च सत्तार्थो णश्चानन्दस्वरूपकः ।
सत्तास्वानन्दयोर्योगात्चित्परं ब्रह्म चोच्यते ॥ इति ।

अद्वयवादिभिरपि सत्तानन्दयोरैक्यं तथा मन्तव्यम् । शाब्दिकैर्
भिन्नाभिधेयत्वेन प्रतीतेः । सत्ताशब्देन चात्र सर्वेषां सतां
प्रवृत्तिहेतुर्यत्परमं स तदेवोच्यते । सदेव सौम्येदमग्र आसीद्
[Cहा ६.२.१] इति श्रुतेः । अभिन्नाभिधेयत्वेऽपि वृक्षस्तरुरित्य्वद्
विशेषणविशेष्यत्वायोगादेकस्य वैयर्थ्याच्च । गौतमीयं पद्यं चैव
व्याख्येयम् । पूर्वार्धे सर्वाकर्षणशक्तिविशिष्ट आनन्दः कृष्ण इत्य्
अर्थः । उत्तरार्धे यस्मादेवं सर्वाकर्षकसुखरूपोऽसौ तस्मादात्मा
जीवश्च तत्र सुखरूपो भवेत् । तत्र हेतुभावः प्रेमा
तन्मयानन्दत्वादिति ।

तदेवं स्वरूपगुणाभ्यां परमबृहत्तमः सर्वाकर्षक आनन्दः
कृष्णशब्दवाच्य इति ज्ञेयम् । स च शब्दः श्रीदेवकीनन्दन एव रूढः ।
अस्यैव सर्वानन्दकत्वं वासुदेवोपनिषदि दृष्टम्  देवकीनन्दनो
निखिलमानन्दयतिति । आहुश्च नामकौमुदीकाराः  कृष्णशब्दस्य
तमालश्यामलत्विषि श्रीयशोदास्तनन्धये परब्रह्मणि रूढिः इति । ततश्
चासौ शब्दो नान्यत्र सङ्क्रमणीयः । यथाह भट्टः

लब्धात्मिका सती रूढिर्भवेद्योगापहारिणी ।
कल्पनीया तु लभन्ते नात्मानं योगबाधतः ॥

इति परब्रह्मत्वं च श्रीमद्भागवते गूढं परं ब्रह्म
मनुष्यलिङ्गम् [भागवतम् ७.१५.५८] इति, यन्मित्रं परमानन्दं पूर्णं ब्रह्म
सनातनमिति [भागवतम् १०.१४.३२] । श्रीविष्णुपुराणे  यत्रावतीर्णं कृष्णाख्यं
परं ब्रह्म नराकृति [Vइড়् ४.११.२] इति । श्रीगीतासु च ब्रह्मणो हि
प्रतिष्ठाहम् [ङीता १४.२७] इति । श्रीगोपालतापनीषु च योऽसौ परं ब्रह्म
गोपालः इति ।

अथ मूलमनुसरामः । यस्मादेव तादृक्कृष्णशब्दवाच्यस्तस्माद्
ईश्वरः सर्ववशायिता । तदिदमुपलक्षितं बृहद्गौतमीये
कृष्णशब्दस्यैवार्थान्तरेण ।

अथवा कर्षयेत्सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम् ।
कालरूपेण भगवान् तेनायं कृष्ण उच्यते ॥ इति ।

कलयति नियमयति सर्वमिति कालशब्दार्थः । तथा च तृतीये तम्
उद्दिशोद्धवस्य पूर्ण एव निर्णयः ।

स्वयं त्वसाम्यातिशयस्त्र्यधीशः
स्वाराज्यलक्ष्म्य्आप्तसमस्तकामः ।
बलिं हरद्भिश्चिरलोकपालैः
किरीटकोट्य्एडितपादपीठः ॥ [भागवतम् ३.२.२१] इति ।

श्रीगीतासु विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्[ङीता १०.४२] इति ।
श्रीगोपालतापन्याम्एको वशी सर्वगः कृष्ण ईड्यः [ङ्टू १.१९] इति । यस्माद्
एव तादृग्ईश्वरः, तस्मात्परमः । सर्वोत्कृष्टा मा लक्ष्मीरूपाः शक्तयो
यस्मिन् । तदुक्तं श्रीभागवते रेमे रमाभिर्निजकामसम्प्लुतः
[भागवतम् १०.५९.४३] इति । नायं श्रियोऽङ्ग उ नितान्तरतेः प्रसादः [भागवतम् १०.४७.६०]
इत्यादि । तत्रातिशुशुभे ताभिर्भगवान् देवकीसुतः [भागवतम् १०.३३.६] इति । ताभिर्
विधूतशोकाभिर्भगवानच्युतो वृतः । व्यरोचताधिकम् [भागवतम् १०.३२.२०] इति
च । अत्रैवाग्रे वक्ष्यते  श्रियः कान्ताः कान्तः परमपुरुषः [Bरह्मष्
५.५६] इति । तापन्यां च कृष्णो वै परमं दैवतम् [ङ्टू १.३] इति । यस्मादेव
तादृक्परमस्तस्मादादिश्च । तदुक्तं श्रीदशमे

श्रुत्वाजितं जरासन्धं नृपतेर्ध्यायतो हरिः ।
आहोपायं तमेवाद्य उद्धवो यमुवाच ह ॥ [भागवतम् १०.७२.१५] इति ।

टीका च स्वामिपादानाम्  आद्यो हरिः श्रीकृष्ण इत्येषा । एकादशे तु तस्य
श्रेष्ठत्वमाद्यत्वं च युगपदाह ।  पुरुषमृषभमाद्यं
कृष्णसंज्ञं नतोऽस्मि इति ।

न चैतदादित्वं तद्अवतारापेक्षं किन्तु अनादि न विद्यते आदिर्यस्य
तादृशः । तापन्यां च  एको वशी सर्वगः कृष्ण ईड्यः इत्युक्त्वाह नित्यो
नित्यानामिति च यस्मादेव तादृशतया आदिस्तस्मात्सर्वकारणकारणम् ।
तथा च दशमे तं प्रति देवकीवाक्यम्

यस्यांशांशांशभागेन विश्वोत्पत्तिलयोदयाः ।
भवन्ति किल विश्वात्मंस्तं त्वाद्याहं गतिं गता ॥ [भागवतम् १०.८५.३१] इति ।

टीका च  यस्यांशः पुरुषस्तस्यांशो माया तस्या अंशा गुणास्तेषां
भागेन परमाणुमात्रलेशेन विश्वोत्पत्त्य्आदयो भवन्ति । तं त्वा त्वां
गतिं शरणं गतास्मि इत्येषा । तथा च ब्रह्मस्तुतौ  नारायणोऽङ्ग
नरभूजलायनात्[भागवतम् १०.१४.३] इति ।

नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति विदुर्बुधाः ।
तस्य तान्ययनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः ॥

इत्यनेन लक्षितो यो नारायणः स तवाङ्गं त्वं पुनरङ्गीत्यर्थः ।
श्रीगीतासु विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगतिति । तदेवं
कृष्णशब्दस्य यौगिकार्थोऽपि साधितः ।

ये च तच्छब्देन कृषिणाभ्यां परमानन्दमात्रं वाचयन्ति तेऽपि
ईश्वरादिविशेषणैस्तत्र स्वाभाविकी शक्तिं मन्येरन् । तस्मिन्न
द्वितीयत्वेन सर्वकारणत्वेन च वस्त्व्अन्तरशक्तिं मन्येरन् । तस्मिन्न
द्वितीयत्वेन सर्वकारणत्वेन च वस्त्व्अन्तरशक्त्य्आरोपायोगात् । तथा च
श्रुतिः  आनन्दो ब्रह्म इति । को ह्येवान्यात्कः प्राण्याद्यदेष आकाश
आनन्दो न स्यात् । आनन्दाद्धीमानि भूतानि जायन्ते । [टैत्तू २.७.१]

न तस्य कार्यं करणं च विद्यते
न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते ।
परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते
स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ॥ [श्वेतू ६.८] इति ।

ननु स्वमते योगवृत्तौ च सर्वाकर्षकं परमबृहत्तमानन्दः कृष्ण
इत्यभिधानातविग्रह एव स इत्यवगम्यते आनन्दस्य विग्रहानवगमात् ।
सत्यम् । किन्त्वयं परमोऽपूर्वः पूर्वसिद्धानन्दविग्रहः इति ।
सच्चिद्आनन्दलक्षणो यो विग्रहस्तद्रूप एवेत्यर्थः । तथा च
श्रीदशमे ब्रह्मणः स्तवे त्वय्येव नित्यसुखबोधतनाविति ।
तापनीहयशीर्षयोरपि  सच्चिद्आननदरूपाय कृष्णायाक्लिष्टकारिणे इति ।
ब्रह्माण्डे च श्रीकृष्णाष्टोत्तरशतनामस्तोत्रे नन्दव्रजजनानन्दी
सच्चिद्आनन्दविग्रहः इति ।

एतदुक्तं भवति । सत्त्वं खल्वव्यभिचारित्वमुच्यते तद्रूपत्वं च तस्य
श्रीदशमे ब्रह्मादिवाक्ये

सत्ये प्रतिष्ठितः कृष्णः सत्यमत्र प्रतिष्ठितम् ।
सत्यात्सत्यं च गोविन्दस्तस्मात्सत्यो हि नामतः ॥ [ंभ्५.६८.१२] इति ।

श्रीदेवकीवाक्ये च

नष्टे लोके द्विपरार्धावसाने
महाभूतेष्वादिभूतं गतेषु ।
व्यक्तेऽव्यक्तं कालवेगेन याते
भवानेकः शिष्यतेऽशेषसंज्ञः ॥ [भागवतम् १०.३.२५]

मर्त्यो मृत्युव्यालभीतः पलायन्
लोकान् सर्वान्निर्भयं नाद्यगच्छत् ।
तत्पादाब्जं प्राप्य यदृच्छयाद्य
स्वस्थः शेते मृत्युरस्मादपैति ॥ [भागवतम् १०.३.२४] इत्यादि ।

एकोऽसि प्रथमम् [भागवतम् १०.१४.१८] इत्यादि श्रीब्रह्मणो वाक्ये तदमितं
ब्रह्माद्वयं शिष्यते इति । श्रीगीतासु ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहमिति ।

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ इति ।

तापन्याम्

जन्मजराभ्यां भिन्नः स्थानुरयमच्छेद्योऽयं योऽसौ सौर्ये तिष्ठति ।
योऽसौ गोषु तिष्ठति, योऽसौ गाः पालयति, योऽसौ गोपेषु तिष्ठति गोविन्दान्
मृत्युर्बिभेति ॥ [ङ्टू २.२३] इत्यादि च । तत्र पूर्वत्र सौर्य इति । सौरी
यमुना, तददूरदेशे वृन्दावने इत्यर्थः ।

अथ चिद्रूपत्वं स्वप्रकाशत्वेन परप्रकाशत्वम् । तच्चोक्तं श्रीदशमे
ब्रह्मणा एकस्त्वमात्मा इत्यादौ स्वयं ज्योतीरिति । तापन्यां

यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं
यो विद्यास्तस्मै गोपायति स्म कृष्णः ।
तं ह दैवमात्मबुद्धिप्रकाशं
मुमुक्षुर्वै शरणमनुव्रजेत ॥ [ङ्टू १.२६] इति ।

न चक्षुषा पश्यति रूपमस्य
यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्
तस्यैष आत्मा वृणुते तनुं स्वाम् ॥ इत्य्श्रुत्य्अन्तरवत् ।

यथानन्दस्वरूपत्वं सर्वांशेन निरुपाधिपरमप्रेमास्पदत्वम् । तच्
च श्रीदशमे ब्रह्मस्तवान्ते  ब्रह्मन् परोद्भवे कृष्णे [भागवतम् १०.१४.४९]
इत्य्आदिप्रश्नोत्तरयोर्व्यक्तम् । तथा चानुभूतमानकदुन्दुभिना

विदितोऽसि भवान् साक्षात्पुरुषः प्रकृतेः परः
केवलानुभवानन्द स्वरूपः सर्वबुद्धिदृक् ॥ [भागवतम् १०.३.१३] इति ।

आनन्दं ब्रह्मणो रूपमिति श्रुत्य्अन्तरवत् ।

तदेवं तस्य सच्चिद्आनन्दविग्रहरूपत्वे सिद्धे, विग्रह एवात्मा
तथात्मैव विग्रह इति सिद्धम् । ततो जीववद्देहित्वं तस्य नेत्यपि
सिद्धान्तितम् । यथोक्तं श्रीशुकेन

कृष्णमेनमवेहि त्वमात्मानमखिलात्मनाम् ।
जगद्धिताय सोऽप्यत्र देहीवाभाति मायया ॥ [भागवतम् १०.१४.५५] इति ।

तथापि तस्य देहिवल्लीलाकृपापरवशतयैवेत्यर्थः । माया दम्भे
कृपायां च इति विश्वप्रकाशः । तदेवमस्य तथा
तथालक्षणश्रीकृष्णरूप्तवे सिद्धे चोभयलीलाभिनिविष्टत्वेन क्वचिद्
वृष्णीन्द्रत्वं क्वचिद्गोविन्दत्वं च दृश्यते । तथाह द्वादशे श्रीसूतः

श्रीकृष्णकृष्णसखवृष्ण्य्ऋषभावनिध्रुग्
राजन्यवंशदहनानपवर्ग्यवीर्य ।
गोविन्द गोपवनिताव्रजभृत्यगीत
तीर्थश्रवः श्रवणमङ्गल पाहि भृत्यान् ॥ [भागवतम् १२.११.२५] इति ।

तदेवमपि स्वाभीष्टरूपलीलापरिकरविशिष्टतया गोविन्दत्वमेव
स्वाराध्यत्वेन योजयति गोविन्द इति । यथा अत्रैवाग्रे स्तोष्यते
चिन्तामणिप्रकरसद्मसु कल्पवृक्ष इति । अभिषेकान्ते गोविन्द इति
चाभ्यधात्[भागवतम् १०.२७.२३] इत्युक्त्वा तत्प्रकरणारम्भे श्रीशुकप्रार्थना
प्रीयान्न इन्द्रो गवाम् [भागवतम् १०.२६.२५] इति गवां सर्वाश्रयत्वाद्
गवेन्द्रत्वेनैव सर्वेन्द्रत्वसिद्धेः । न चेदं न्यूनं मन्तव्यम् । तथा
हि गोसूक्तम्

गोभ्यो यज्ञाः प्रवर्तन्ते गोभ्यो देवाः समुत्थिताः ।
गोभिर्वेदाः समुद्गीर्णाः षड्अङ्गपदकक्रमाः ॥ इति ।

अस्तु तावत्परमगोलोकावतीर्णानां तासां गवामिन्द्रत्वमिति तापनीषु च
ब्रह्मणा तदीयमेव स्वेनाराधनं प्रकाशितम्  गोविन्दं
सच्चिद्आनन्दविग्रहं वृन्दावनसुरभूरुहतलासीनं सततं
समरुद्गणोऽहं तोषयामि । [ङ्टू १.३७] इति ।

तथैव दशमे  तद्भूरि भाग्यमिह जन्म किमप्यटव्याम्
[भागवतम् १०.१४.३४] इत्यादि, श्रीनन्दनन्दनत्वेनैव च तं लब्धुं प्रार्थना ।
नौमीड्य तेऽभ्रवपुषे तडिद्अम्बराय इत्यादि पशुपाङ्गजाय [भागवतम् १०.१४.१]
इति ।
तदेवं गोविन्दशब्दस्य नानापारमैश्वर्यमय्यन्यार्थतापि तेन
नाभिमता । तथा चोक्तं  ईश्वरत्वे
परमेश्वरत्वानुवादपूर्वकतात्पर्यावसानतया गौतमीयतन्त्रे
श्रीमद्दशाक्षरमन्त्रार्थकथने

गोपीति प्रकृतिं विद्याज्जनस्तत्त्वसमूहकः ।
अनयोराश्रयो व्याप्त्या कारणत्वेन चेश्वरः ।
सान्द्रानन्दं परं ज्योतिर्वल्लभत्वेन कथ्यते ॥
अथवा गोपी प्रकृतिर्जनस्तद्अंशमण्डलम् ।
अनयोर्वल्लभः प्रोक्तः स्वामी कृष्णाख्य ईश्वरः ॥
कार्यकारणयोरीशः श्रुतिभिस्तेन गीयते ॥
अनेकजन्मसिद्धानां गोपीनां पतिरेव वा ।
नन्दनन्दन इत्युक्तस्त्रैलोक्यानन्दवर्धनः ॥ इति.

प्रकृतिमिति मायाख्यां जगत्कारणशक्तिमित्यर्थः तत्त्वसमूहको
महद्आदिरूपः । अनयोराश्रयः सान्द्रानन्दं परं ज्योतिरीश्वरओ
वल्लभशब्देन कथ्यते । ईश्वरत्वे हेतुर्व्याप्त्या कारणत्वेन चेति ।
प्रकृतिरिति स्वरूपभूता मायातीता वैकुण्ठादौ प्रकाशमाना
महालक्ष्म्य्आख्या शक्तिरित्यर्थः । अंशमण्डलं सङ्कर्षणादिरूपम् ।
अनेकजन्मसिद्धानामित्यत्र । बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन
[ङीता ४.५] इति श्रीभगवद्गीतावचनामनादिजन्मपरम्परायामेव
तात्पर्यम् ।

तदेवमत्रापि नन्दनन्दनत्वमेवाभिमतं श्रीगर्गेण च यथोक्तम् ।
प्रागयं वासुदेवस्य क्वचिज्जातस्तवात्मजः [भागवतम् १०.८.१४] इति । आत्मजत्वं
हि तस्य श्रीवसुदेवस्यापि मनस्याविर्भूतत्वमेवाभिमतम् ।
आविवेशांशभागेन मन आनकदुन्दुभेः [भागवतम् १०.२.१६] इति । श्रीदेवक्याम्
अपि दधार सर्वात्मकमात्मभूतं काष्ठा यथानन्दकरं मनस्तः
[भागवतम् १०.२.१८] इत्यादेः । श्रीव्रजेश्वरयोऽपि तथासीदेव फलेन
फलकारणमनुमीयते । श्रीभगवत्प्रादुर्भावस्य
पूर्वाव्यवहितकालं व्याप्य तथा तथा सर्वत्र दर्शनात् । किन्त्वात्मनि
तस्याविर्भावे सत्यप्यात्मजत्वाय पितृभावमयशुद्धमहाप्रेमैव
प्रयोजकम् । ब्रह्मणः सकाशाद्वराहदेवस्याविर्भावेऽपि परस्परं तथा
भावदर्शनाभावात् । तथा नृसिंहदेवः स्तम्भयोरपि । न च वक्तव्यम्
उदरप्रवेशे सति पुत्रत्वं स्यात् । परीक्षिद्रक्षणार्थं तन्मातुर्
उदरप्रविष्टे च तयोस्तादृशव्यवहाराभावात् । तस्मात्
वात्सल्याभिधप्रेमैव पुत्रत्वे कारणम् । तादृशशुद्धप्रेमा तु
श्रीव्रजेश्वरयोरेव श्रीवसुदेवदेवक्योस्तु परमैश्वर्यज्ञानं
प्रतिबन्धकमिति साधूक्तं प्रागयं वसुदेवस्य इति ।

अथ श्रीशुकदेवेन तथैव निर्णीतं नायं सुखापो भगवान् देहिनां
गोपिकासुतः [भागवतम् १०.९.२१] इति । आगमविद्भिरपि सकललोकमङ्गलो
नन्दगोपतनयो देवता इति । अतः श्रीमद्दशाक्षरविनियोगेऽपि तन्मय
एव दृश्यते इति । अथ विशेषः श्रीवैष्णवतोषण्यां नन्दस्त्वात्मज
उत्पन्नः [भागवतम् १०.५.१] इत्यादौ द्रष्टव्यः ।

________________________________________________________________________
**************************************************************
सहस्रपत्रकमलं गोकुलाख्यं महत्पदम् ।
तत्कर्णिकारं तद्धाम तद्अनन्तांशसम्भवम्  ॥२॥  ॥ ५.२ ॥
**************************************************************

अथ तस्य तद्रूपतासाधकं नित्यं धाम प्रतिपादयति सहस्रपत्रं
कमलमित्यादिना । सहस्राणि पत्राणि यत्र तत्कमलम् । भूमिश्
चिन्तामणिगणमयीति वक्ष्यमाणानुसारेण चिन्तामणिमयं पद्मं
तद्रूपं महत्सर्वोत्कृष्टं पदं स्थानम् । महतः श्रीकृष्णस्य
महाभगवतो वा पदं महावैकुण्ठादिरूपमित्यर्थः । रूढिर्
योगमपहरतीति न्यायेन तस्यैव प्रतीतेः । एतदभिप्रेत्योक्तं श्रीदशमे
भगवान् गोकुलेश्वरः इति शीलार्थे त्वत्र वरच्प्रत्ययः ।

अतैव तद्अनुकूलत्वेनोत्तरग्रन्थोऽपि व्याख्येयः । तदेव चाम्नातं
गोकुलं वनवैकुण्ठमिति । तस्य श्रीकृष्णस्य धाम
श्रीनन्दयशोदादिभिः सह वासयोग्यं महान्तःपुरं तैः
सहवासितात्वग्रे समुद्देक्ष्यते । तस्य स्वरूपमाह तदिति । अनन्तस्य
श्रीबलदेवस्यांशेन ज्योतिर्विभागविशेषेण सम्भवः सदाविर्भावो यस्य
तत्तथा तन्त्रेणैतदपि बोध्यते । अनन्तोऽंशो यस्य तस्य श्रीबलदेवस्यापि
सम्भवो निवासो यत्र तदिति ।

**************************************************************
कर्णिकारं महद्यन्त्रं षट्कोणं वज्रकीलकम् ।
षड्अङ्गषट्पदीस्थानं प्रकृत्या पुरुषेण च ॥  ॥ ५.३ ॥
प्रेमानन्दमहानन्दरसेनावस्थितं हि यत् ।
ज्योतीरूपेण मनुना कामबीजेन सङ्गतम्  ॥३॥  ॥ ५.४ ॥
**************************************************************

सर्वगणसेवितस्य श्रीमद्अष्टदशाक्षरमन्त्रराजस्य बहुपीठस्य
मुख्यपीठमिदमित्याह कर्णिकारमिति द्वयेन । महद्यन्त्रमिति ।
यत्प्रकृतिरेव सर्वत्र मन्त्रत्वेन पूजार्थं लिख्यते इत्यर्थः । यन्त्रम्
एव दर्शयति षट्कोणा अभ्यन्तरे यस्य तत् । वज्रकीलकं कर्णिकारे
बीजरूपहीरककोलकशोभितम् ॥ यन्त्रे चकारोपलक्षिता । चतुर्थ्य्अन्ता
चतुर्अक्षरी कीलरूपा ज्ञेया । षट्कोणत्वे प्रयोजनमाह षड्अङ्गानि
यस्याः सा षट्पदी श्रीमद्अष्टादशाक्षरी तस्याः स्थानम् । प्रकृतिर्
मन्त्रस्य स्वरूपं स्वयमेव श्रीकृष्णः, कारणरूपत्वात् । तच्चोक्तम्
ऋष्य्आदिस्मरणे  कृष्णः प्रकृतिरिति ।

पुरुषश्च स एव तद्अधिष्ठातृदेवतारूपः । ताभ्यामवस्थितम्
अधिष्ठितम् । स हि मन्त्रे चतुर्धा प्रतीयते । मन्त्रस्य कारणरूपत्वेन,
अधिष्ठातृदेवतारूपत्वेन, वर्णसमुदायरूपत्वेन, आराध्यरूपत्वेन
च । तत्र कारणरूपत्वेन अधिष्ठातृदेवतारूपत्वेनात्रोच्यते ।
आराध्यरूपत्वेन प्रागुक्तः । ईश्वरः परमः कृष्ण इति ।
वर्णरूपत्वेनाग्रे उद्धरिष्यते कामः कृष्णाय इति । यथोक्तं
हायशीर्षपञ्चरात्रे
वाच्यत्वं वाचकत्वं देवतामन्त्रयोरिह ।
अभेदेनोच्यते ब्रह्म तत्त्वविद्भिर्विचारतः ॥ इति ।

गोपालतापनीश्रुतिषु

वायुर्यथैको भुवनं प्रविष्टो
जन्ये जन्ये पञ्चरूपो बभूव ।
कृष्णस्तथैकोऽपि जगद्धितार्थं
शब्देनासौ पञ्चपदो विभाति ॥ इति ।

क्वचिद्दुर्गाया अधिष्ठातृत्वं शक्तिशक्तिमतोरभेदविवक्षया यथा च
बृहद्गौतमीये

राधा दुर्गा शिवा दुर्गा लक्ष्मी दुर्गा प्रकीर्तिता ।
गोपालविष्णुपूजायामाद्य्अन्ता न तु मध्यमा ॥

अतैवोक्तं गौतमीयकल्पे
यः कृष्णः सैव दुर्गा स्याद्या दुर्गा कृष्ण एव सः ।
अनयोरन्तरादर्शी संसारान्नो विमुच्यते ॥ इत्यादि ।

अतः स्वयमेव श्रीकृष्णस्तत्र स्वरूपशक्तिरूपेण दुर्गा नामेति । तस्मान्
नेयं मायांशभूता दुर्गातिगम्यते । निरुक्तिश्चात्र कृच्छ्रेण
दुर्गाराधनादि बहुप्रयासेन गम्यते ज्ञायते इति । तथा च
नारदपञ्चरात्रे श्रुतिविद्यासंवादे

जानात्येका पराकान्तं सैव दुर्गा तद्आत्मिका ।
या परा परमा शक्तिर्महाविष्णुस्वरूपिणी ॥
यस्या विज्ञानमात्रेण पराणां परमात्मनः ।
मुहूर्तादेव देवस्य प्राप्तिर्भवति नान्यथा ॥
एकेयं प्रेमसर्वस्वस्वभावा श्रीकुलेश्वरी ।
अनया सुलभो ज्ञेय आदि देवोऽखिलेश्वरः ॥
भक्तिर्भजनसम्पत्तिर्भजते प्रकृतिः प्रियम् ।
ज्ञायतेऽत्यन्त दुःखेन सेयं प्रकृतिरात्मनः ॥
दुर्गेति गीयते सद्भिरखण्डरसवल्लभा ।
अस्या आवरिका शक्तिर्महामायाखिलेश्वरी ।
यया मुग्धं जगत्सर्वं सर्वदेहाभिमानतः ॥ इति च ।

तथा च सम्मोहनतन्त्रे जयां प्रति श्रीदुर्गावचनं

यन्नाम्ना नाम्नी दुर्गाहं गुणैर्गुणवती ह्यहम् ।
यद्वैभवा महालक्ष्मी राधा नित्यापरा द्वया ॥  इति ।

किं च प्रेमरूपा ये आनन्दमहानन्दरसास्तत्परिपाकभेदास्
तद्आत्मकेन तथा ज्योतीरूपेण स्वप्रकाशकेन मनुना मन्त्ररूपेण
कामबीजेन सङ्गतमिति मूलान्तर्गतत्वेऽपि कामबीजस्य पृथग्उक्तिः
कुत्रचन स्वातन्त्र्यापेक्षया ॥३॥

**************************************************************
तत्किञ्जल्कं तद्अंशानां तत्पत्राणि श्रियामपि ॥४॥  ॥ ५.५ ॥
**************************************************************

तदेवं तद्धामोक्त्वा तद्आवरणान्याह तदित्यर्धेन । तस्य
कर्णिकारूपधाम्नः किञ्जल्काः शिखरावलिवलितप्राचीरपङ्क्त्य इत्य्
अर्थः । तच्च तद्अंशानां तस्मिन्नंशोदायो विद्यते येषां
परमप्रेमभाजां सजातीयानां धामेत्यर्थः । गोकुलाख्यमित्युक्तिर्
एव । तेषां सजातीयत्वं चोक्तं श्रीबादरायणिना

एवं ककुद्मिनं हत्वा स्तूयमानः द्विजातिभिः ।
विवेश गोष्ठं सबलो गोपीनां नयनोत्सवः ॥ [भागवतम् १०.३६.१५] इति ।

कंसवधान्ते श्रीव्रजराजं प्रति स्वयं भगवता  ज्ञातीन् वो द्रष्टुम्
एष्यामो विधाय सुहृदां सुखम् [भागवतम् १०.४५.२३] इति । अतैव कमलस्य पत्राणि
श्रियां तत्प्रेयसीनां गोपीरूपाणां श्रीराधादीनामुपवनरूपाणि
धामानीत्यर्थः । गोपीरूपत्वं चासां मन्त्रस्य तन्नाम्नालिङ्गितत्वात्
राधादित्वं च

देवी कृष्णमयी प्रोक्ता राधिका परदेवता ।
सर्वलक्ष्मीमयी सर्वकान्तिः सम्मोहिनी परा ॥ इति बृहद्गौतमीयात् ।

वाराणस्यां विशालाक्षी विमला पुरुषोत्तमे ।
रुक्मिणी द्वारवत्यां तु राधा वृन्दावने वने ॥ इति मत्स्यपुराणात् ।

राधया माधवो देवो माधवेनैव राधिका । विभ्राजन्ते जनेष्वा इति
ऋक्परिशिष्टश्रुतौ च ।

अत्र विशेषजिज्ञासायां कृष्णार्चनदीपिका द्रष्टव्या । तत्र पत्राणाम्
उच्छ्रितप्रान्तानां वर्त्माण्यग्रिमसन्धिषु तु गोष्ठानि ज्ञेयानि ।
अखण्डकमलस्य गोकुलत्वात्तथैव गोकुलसमावेशाच्च गोष्ठं तथैव
यत्तु स्थानान्तरे वचनमस्ति

सहस्रारं पद्मं दलततिषु देवीभिरभितः
परीतो गोसङ्घैरपि निखिलकिञ्जल्कमिलितैः ।
वराटे यस्यास्ति स्वयमखिलशक्त्या प्रकटित
प्रभावः सत्यः श्रीपरमपुरुषस्तं किल भजे ॥ इति पद्मबीजकोषे इत्य्
अर्थः ।

तत्र गोसङ्ख्यैरिति तु पाठः समञ्जसः । गोसङ्ख्याश्च गोपाः इति । गोपे
गोपालगोसङ्ख्यगोधुग्आभीरवल्लभा इत्यमरः । अखिलशक्त्या
प्रकटितः प्रभावः येन सः परमपुरुषः श्रीकृष्ण इत्यर्थः ॥४॥


**************************************************************
चतुर्अस्रं तत्परितः श्वेतद्वीपाख्यमद्भुतम् ।
चतुर्अस्रं चतुर्मूर्तेश्चतुर्धाम चतुष्कृतम् ॥  ॥ ५.६ ॥
चतुर्भिः पुरुषार्थैश्च चतुर्भिर्हेतुभिर्वृतम् ।
शूलैर्दशभिरानद्धमूर्ध्वाधो दिग्विदिक्ष्वपि ॥  ॥ ५.७ ॥
अष्टभिर्निधिभिर्जुष्टमष्टभिः सिद्धिभिस्तथा
मनुरूपैश्च दशभिर्दिक्पालैः परितो वृतम् ॥  ॥ ५.८ ॥
श्यामैर्गौरैश्च रक्तैश्च शुक्लैश्च पार्षदर्षभैः
शोभितं शक्तिभिस्ताभिरद्भुताभिः समन्ततः ॥५॥ ॥ ५.९ ॥
**************************************************************

अथ गोकुलावरणान्याह चतुरस्रमिति चतुर्भिः । तस्य गोकुलस्य बहिः
सर्वतश्चतुरस्रं चतुष्कोणात्मकं स्थानं श्वेतद्वीपाख्यम् । तदेतद्
उपलक्षणं गोलोकाख्यं चेत्यर्थः । यद्यपि गोकुले श्वेतद्वीपत्वमस्त्य्
एव तद्अवान्तरभूमिमयत्वात् । तथापि विशेषनाम्नोक्तत्वात्तेनैव तत्
प्रतीयते इति तथोक्तम् । किन्तु चतुरस्रेऽप्यन्तर्मण्डलं
श्रीवृन्दावनाख्यं ज्ञेयम् । तथा च स्वायम्भुवागमे  ध्यायेत्
तत्रविशुद्धात्मा इदं सर्वं क्रमेण च इत्यादिकमुक्त्वा तन्मध्ये
वृन्दावनं कुसुमितं नानावृक्षविहङ्गमं संस्मरेतित्युक्तम् । तथा
च बृहद्वामने श्रुतीनां प्रार्थना पूर्वकाणि पद्यानि

आनन्दमात्रमिति यद्वदन्ति हि पुराविदः ।
तद्रूपे दर्शयास्माकं यदि देयो वरो हि नः ॥
श्रुत्वैतद्दर्शयामास स्वं लोकं प्रकृतेः परम् ।
केवलानुभवानन्दमात्रमक्षरमव्ययम् ॥
यत्र वृन्दावनं नाम वनं कामदुघैर्द्रुमैः ।
मनोरमनिकुञ्जाढ्यं सर्वर्तुसुखसंयुतम् ॥ इत्यादि तच्च चतुरस्रम् ।


चतुर्मूर्तेश्चतुर्व्यूहस्य वासुदेवादिचतुष्टयस्य । चतुष्कृतं चतुर्धा
विभक्तं चतुर्धाम । किन्तु देवलीलत्वात्तद्उपरिव्योमयानस्था एव
ज्ञेया हेतुभिः । तत्पुरुषार्थसाधनैः । मनुरूपैः
स्वस्वमन्त्रात्मकैः । दिक्पालैः इन्द्रादिभिः । श्यामादयः चत्वारो वेदाः
तैरित्यर्थः । कृष्णं च तत्र छन्दोभिः स्तूयमानं सुविस्मिताः इति
दशमात् । शक्तिभिः विमलादिभिः ।

तदेवं गोलोकनामा अयं लोकः श्रीभागवते साधितः ।

नन्दस्त्वतीन्द्रियं दृष्ट्वा लोकपालमहोदयम् ।
कृष्णे च सन्नतिं तेषां ज्ञातिभ्यो विस्मितोऽब्रवीत् ॥
ते चौत्सुक्यधियो राजन्मत्वा गोपास्तमीश्वरम् ।
अपि नः स्वगतिं सूक्ष्मामुपाधास्यदधीश्वरम् ॥
इति स्वानां स भगवान् विज्ञायाखिलदृक्स्वयम् ।
सङ्कल्पसिद्धये तेषां कृपयैतदचिन्तयत् ॥
जनो वै लोक एतस्मिन्नविद्याकामकर्मभिः ।
उच्चावचासु गतिषु न वेद स्वां गतिं भ्रमन् ॥
इति सञ्चिन्त्य भगवान्महाकारुणिको हरिः ।
दर्शयामास लोकं स्वं गोपानां तमसः परम् ॥
सत्यं ज्ञानमनन्तं यत्ब्रह्म ज्योतिः सनातनम् ।
यद्धि पश्यन्ति मुनयो गुणापाये समाहिताः ॥
ते तु ब्रह्मह्रदं नीता मग्नाः कृष्णेन चोद्धृताः ।
ददृशुर्ब्रह्मणो लोकं यत्राक्रूरोऽध्यगात्पुरा ॥
नन्दादयस्तु तं दृष्ट्वा परमानन्दनिर्वृताः ।
कृष्णं च तत्र च्छन्दोभिः स्तूयमानं सुविस्मिताः ॥ [भागवतम् १०.२८.१०१७] इति ।

अतीन्द्रियमदृष्टपूर्वम् । स्वगतिं स्वधाम । सूक्ष्मां दुर्ज्ञेयाम् ।
उपाधास्यनुपधास्यति । अस्मान् प्रापयिष्यतीत्यर्थः । इति सङ्कल्पितवन्त
इति शेषः । जनोऽसौ व्रजवासी मम स्वजनः । सालोक्यसार्ष्टि [भागवतम् ३.२९.१२]
इत्यादि पद्ये जना इतिवदुभयत्राप्यन्यजनत्वमप्रस्तुततमिति ।
व्रजजनस्य तु तदीयस्वजनतमत्वं तेन स्वयमेव विभावितम्

तस्मान्मच्छरणं गोष्ठं मन्नाथं मत्परिग्रहम् ।
गोपाये स्वात्मयोगेन सोऽयं मे व्रत आहितः ॥ [भागवतम् १०.२५.१८] इत्यनेन ।

स एतस्मिन् प्रापञ्चिके लोके अविद्याभिर्या उच्चावचा देवतिर्यग्आदिरूपा
गतयस्तासु स्वां गतिं भ्रमन् तन्मिश्रतयाभिव्यक्तेः तन्निर्विशेषतया
जानन्, तामेव स्वां गतिं भवेदित्यर्थः मदीयलौकिकलीलावेशेन
ज्ञानांशतिरोधानादिति भावः ।

इति नन्दादयो गोपाः कृष्णरामकथां मुदा ।
कुर्वन्तो रममाणाश्च नाविन्दन् भववेदनाम् ॥ [भागवतम् १०.११.२८]

इति श्रीदशमोक्तेरविद्याकामकर्मणां तत्रासामर्थ्यात् । गोपीनां स्वां
लोकं गोलोकमिति । अर्थात्तान् प्रत्येव सन्दर्शयामास । तमसः प्रकृतेः
परं स्वरूपशक्त्याभिव्यक्तत्वात् । अतैव सच्चिदानन्दरूप एवासौ लोक इत्य्
आह सत्यमिति ।

अथ श्रीवृन्दावने तादृशदर्शनं कतमदेशस्थितानां तेषामित्यत
आह ते त्विति । ब्रह्मह्रदमक्रूरतीर्थं कृष्णेन नीता पुनश्च तेनैव
मग्नाः मज्जिताः पुनश्च तस्मात्तेनैवोद्धृताः । उद्धृत्य पुनः
स्वस्थानप्रापिताः सन्तो, ब्रह्मणः परमबृहत्तमस्य तस्यैव लोकं
गोलोकाख्यं ददृशुः । मूर्धभिः सत्यलोकस्तु ब्रह्मलोकः सनातनं
[भागवतम् २.५.३८] इति द्वितीये । वैकुण्ठान्तरस्यापि तत्तयाख्यातेः ।

कोऽसौ ब्रह्मह्रदः ? तत्राह यत्रेति । पुरेत्येतत्प्रसङ्गाद्भाविकाल इत्य्
अर्थः । पुरा पुराणे निकटे प्रबन्धातीतभाविषु इति कोषकाराः । सेयं
च परिपाटी तत्तीर्थं महिमानं लक्ष्यमेव विधातुमिति भावः । तत्र
स्वां गतिमिति तदीयतानिर्देशो गोपानां स्वं लोकमिति षष्ठीस्वशब्दयोर्
निर्देशः । कृष्णमिति साक्षान्निर्देशश्च वैकुण्ठान्तरं व्यवच्छिद्य
श्रीगोलोकमेव स्थापितवानिति ।

तथा च हरिवंशे शक्रवचनम्

स्वर्गादूर्ध्वं ब्रह्मलोको ब्रह्मर्षिगणसेवितः ।
तत्र सोमगतिश्चैव ज्योतिषां च महात्मनाम् ॥
तस्योपरि गवां लोकः साध्यास्तं पालयन्ति हि ।
स हि सर्वगतः कृष्ण महाकाशगतो महान् ॥
उपर्युपरि तत्रापि गतिस्तव तपोमयी ।
यां न विद्मो वयं सर्वे पृच्छन्तोऽपि पितामहम् ।
गतिः शमदमाढ्यानां स्वर्गः सुकृतकर्मणाम् ॥
ब्राह्म्ये तपसि युक्तानां ब्रह्मलोकः परा गतिः ।
गवामेव तु यो लोको दुरारोहो हि सा गतिः ॥
स तु लोकस्त्वया कृष्ण सीदमानः कृतात्मना ।
धृतो धृतिमता वीर निघन्तोप्दद्रवान् गवाम् ॥ [ःV २.१९.२९३५] इति ।

तत्रापातप्रतीतार्थान्तरे स्वर्गादूर्ध्वं ब्रह्मणो लोक इत्ययुक्तं स्यात्
लोकत्रयमतिक्रम्योक्तेः । तत्र सोमगतिश्चैवेत्यपि न सम्भवति
चन्द्रस्यान्येषामपि ज्योतिषां ध्रुवलोकाधस्तादेव गतेः । तत्र साध्यास्
तं पालयन्तीत्यपि नोपपद्यते । देवयोनिरूपाणां तेषां स्वर्गलोकस्यापि
पालनमसम्भव्यम् । किमुत तद्उपरि गोलोकस्य । तथा तस्य लोकस्य
सुरभिलोकत्वे सति सर्वगत इत्यनुपपन्नं स्यात् ।
श्रीभगवद्विग्रहलोकयोरचिन्त्यशक्तित्वेन विभुत्वं घटते न पुनर्
अस्येति । अतैव सर्वातीतत्वात्तत्रापि तव गतिरित्यपि शब्दो विस्मये प्रयुक्तः ।
यां न विद्मो वयं सर्वे इत्य्आदिकं चोक्तम् ।

तस्मात्प्राकृतगोलोकादन्य एवासौ गोलोक इति सिद्धम् । तथा च
मोक्षधर्मे नारायणीयोपाख्याने श्रीभगवद्वाक्यं

एवं बहुविधै रूपैश्चरामीह वसुन्धराम् ।
ब्रह्मलोकं च कौन्तेय गोलोकं च सनातनम् ॥ [ंभ्१२.३३०.६८] इति ।

तस्मादयमर्थः स्वर्गशब्देन

भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकोऽस्य नाभितः ।
हृदा स्वर्लोक उरसा महर्लोको महात्मनः ॥ [भागवतम् २.५.४२]

इति द्वितीयानुसारेण स्वर्लोकमारभ्य सत्यलोकपर्यन्तं लोकपञ्चकम्
उच्यते । तस्मादूर्ध्वमुपरि ब्रह्मलोको ब्रह्मात्मको लोको ब्रह्मलोकः
सच्चिद्आनन्दरूपत्वात् । ब्रह्मणो भगवतो लोक इति वा । मूर्धभिः
सत्यलोकस्तु ब्रह्मलोकः सनातनः [भागवतम् २.५.३८] इति द्वितीयात् । तथा च टीका
ब्रह्मलोको वैकुण्ठाख्यः । सनातनो नित्यः । न तु सृज्यः
प्रपञ्चान्तर्वर्ती । इत्येषा । श्रुतिश्च एष ब्रह्मलोकः । एष आत्मलोकः ।
इति ।

स च ब्रह्मर्षिगणसेवितः । ब्रह्माणि मूर्तिमन्तो वेदाः । ऋषयश्च
श्रीनारदादयः । गणाश्च श्रीगरुडविष्वक्सेनादयः । तैः सेवितः । एवं
नित्याश्रितानुक्त्वा तद्गमनाधिकारिण आह । तत्र ब्रह्मलोके उमया सह
वर्तत इति सोमः श्रीशिवस्तस्य गतिः ।

स्वधर्मनिष्ठः शतजन्मभिः पुमान्
विरिञ्चतामेति ततः परं हि माम् ।
अव्याकृतं भागवतोऽथ वैष्णवं
पदं यथाहं विबुधाः कलात्यये  ॥ [भागवतम् ४.२४.२९] इति चतुर्थे
श्रीरुद्रगीतम् ।

सोमेति सुपां सुलुगित्यादिना षष्ठ्या लुक्छान्दसः । तत उत्तरत्रापि गतिर्
इत्यस्यान्वयः । ज्योतिर्ब्रह्म तद्ऐकात्म्यभावानां मुक्तानामित्यर्थः ।

ननु तादृशामपि सर्वेषां किन्तु महात्मनां महाशयानां
मोक्षानादरतया भजतां श्रीसनकादितुल्यानामित्यर्थः ।

मुक्तानामपि सिद्धानां नारायणपरायणः
सुदुर्लभः प्रशान्तात्मा कोटिष्वपि महामुने ॥ [भागवतम् ६.१४.५] इति षष्ठात् ।

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ [ङीता ६.४७] इति
गीताभ्यश्च ।

तेष्वेव महत्त्वपर्यवसनात् । तस्य च ब्रह्मलोकस्योपरि
सर्वोर्ध्वप्रदेशे गवां लोकः श्रीगोलोक इत्यर्थः । तं च गोलोकं
साध्याः प्रापञ्चिकदेवानां प्रसाधनीया मूलरूपा
नित्यतदीयदेवगणाः पालयन्ति दिक्पालतया वर्तन्ते ते ह नाकं
महिमानः सचन्तः यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः [ऋक्१०.९०.१६] इति श्रुतेः ।


तत्र पूर्वे ये च साध्या विश्वे देवाः सनातनाः ।
ते ह नाकं महिमानः सचन्तः शुभदर्शनाः ॥ इति
महावैकुण्ठवर्णने पाद्मोत्तरखण्डाच्च ।

यद्वा तद्भूरिभाग्यमिह जन्म किमप्यटव्यां यद्गोकुलेऽपि
[भागवतम् १०.१४.३४] इति श्रीब्रह्मस्तवानुसारेण तद्विधपरमभक्तानामपि
साध्यास्तादृशसिद्धिप्राप्तये प्रासाधनीयाः श्रीगोपीप्रभृतयस्तं
पालयन्ति ।

तदेवं सर्वोपरिगतत्वेऽपि । हि प्रसिद्धौ । स श्रीगोलोकः सर्वगतः
श्रीनारायण इव प्रापञ्चिकाप्रापञ्चिकवस्तुव्यापकः । कैश्चित्
क्रममुक्तिव्यवस्थया तथा प्राप्यमानोऽप्यसौ
द्वितीयस्कन्धवर्णितकमलासनदृष्टवैकुण्ठवत्श्रीव्रजवासिन्भिर्
अत्रापि यस्माद्दृष्ट इति भावः ।

अतैव महान् भगवद्रूप एव । महान्तं विभुमात्मानम् [Kअठू २.२२]
इति श्रुतेः । तत्र हेतुः । महाकाशः परमव्योमाख्यः
ब्रह्मविशेषणलाभादाकाशस्तल्लिङ्गाद्[Vस्१.१.२२] इति  न्यायप्रसिद्धेश्
च । तद्गतब्रह्माकारोदयान्तरमेव वैकुण्ठप्राप्तेः यथाजामिलस्य ।
तदेवमुपर्युपरि सर्वोपर्यपि विराजमाने तत्र श्रीगोलोकेऽपि तव गतिः ।
श्रीगोविन्दरूपेण क्रीडा वर्तत इत्यर्थः ।

अतैव सा च गतिः साधारणी न भवति किन्तु तपोमयी ।
तपोऽत्रानवच्छिन्नैश्वर्यं सहस्रनामभाष्येऽपि परमं यो महत्तपः
इत्यत्र तत्र व्याख्यातम् । स तपोऽतप्यत इति परमेश्वरविषयकश्रुतेः ।
ऐश्वर्यं प्राकाशयदिति तत्रार्थः । अतैव ब्रह्मादिदुर्वितर्क्यत्वमप्य्
आह यामिति । अधुना तस्य श्रीगोलोक इत्याख्या बीजमभिव्यञ्जयति गतिर्
इति । ब्राह्म्ये ब्रह्मलोकप्रापके तपसि विष्णुविषयकमनःप्रणिधाने
युक्तानां यतचित्तानां तत्प्रेमभक्तानामित्यर्थः । यस्य ज्ञानमयं
तपः इति श्रुतेः । ब्रह्मलोको वैकुण्ठलोकः । परा प्रकृत्यतीता । गवां
व्रजवासिमात्राणां मोचयन् व्रजगवां दिनतापम् [भागवतम् १०.३५.२५]
इत्य्उक्तानुसारेण अत्रैव निघ्नतोपद्रवान् गवामित्युक्त्या च
गोलोकवासिमात्राणां स्वतस्तद्भावभावितानां च साधनवशादित्य्
अर्थः । अतस्तद्भावस्य दुर्लभत्वाद्दुरारोहा । तदेवं गोलोकं
वर्णयित्वा तस्य गोकुलेन सहाभेदमाह स त्विति ।
स एव तु स लोको धृतो रक्षितः श्रीगोवर्धनोद्धरणेनेति । एवमेव
मोक्षधर्मश्रीनारायणीयोपाख्याने श्रीभगवद्वाक्यम्

एवं बहुविधै रूपैश्चरामीह वसुन्धराम् ।
ब्रह्मलोकं च कौन्तेय गोलोकं च सनातनम् ॥ [ंभ्१२.३३०.६८] इति ।

तथा च मृत्युसञ्जयतन्त्रे

एकदा सान्तरीक्षाच्च वैकुण्ठं स्वेच्छया भुवि ।
गोकुलत्वेन संस्थाप्य गोपीमयमहोत्सवा ।
भक्तिरूपां सतां भक्तिमुत्पादितवती भृशम् ॥ इति ।

एवं नारदपञ्चरात्रे विजयाख्याने

तत्सर्वोपरि गोलोके श्रीगोविन्दः सदा स्वयम् ।
विहरेत्परमानन्दी गोपीगोकुलनायकः ॥ इति ।

तथा ऋक्षु चायमेव प्रदिष्टः

तां वां वास्तून्युश्मसि गमध्यै
यत्र गावो भूरिशृङ्गा अयासः ।
अत्राह तदुरुगायस्य वृष्णः
परमं पदमवभाति भूरि ॥ इति ।
व्याख्यातं च  तां तानि वां युवयोः कृष्णरामयोर्वास्तूनि लीलास्थानानि
गमध्यै प्राप्तुमुश्मसि कामयामहे । तानि किं विशिष्टानि ? यत्र येषु
भूरिशृङ्गा महाशृङ्ग्यो गावो बहुशुभलक्षणा इति वा । अयासः शुभाः ।
अयः शुभावहो विधिरित्यमरः । देवास इतिवत्जसन्तं पदम् । अत्र
भूमौ तल्लोके वेदे च प्रसिद्धं श्रीगोलोकाख्यमुरुगायस्य स्वयं
भगवतो तच्चरणारविन्दस्य परमं प्रपञ्चातीतं पदं स्थानं भूरि
बहुधा अवभातीत्याह वेद इति ।

यजुःसु  माध्यन्दिनीया स्तूयते धामान्युश्मसि इत्यादौ । विष्णोः
परमं पदमवभातीति भूरीति चात्र प्रकारान्तरं पठन्ति शेषं
समानम् ॥५॥

**************************************************************
एवं ज्योतिर्मयो देवः सद्आनन्दं परात्परः ।
आत्मारामस्य तस्यास्ति प्रकृत्या न समागमः ॥६॥ ॥ ५.१० ॥
**************************************************************

अथ मूलव्याख्यामनुसरामः । विराट्तद्अन्तर्यामिनोरभेदविवक्षया
पुरुषसूक्तादावेकपुरुषत्वं यथा निरूपितं, तथा
गोलोकतद्अधिष्ठात्रोरप्याह एवमिति । देवो गोलोकस्
तद्अधिष्ठातृश्रीगोविन्दरूपः । सदानन्दमिति तत्स्वरूपमित्यर्थः ।
नपुंसकत्वं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म इति श्रुतेः । आत्मारामस्य
अन्यनिरपेक्षस्य प्रकृत्या मायया न समागमः । यथोक्तं द्वितीये  न
यत्र माया किमुतापरे हरेरनुव्रता यत्र सुरासुरार्चिताः [भागवतम् २.९.१०] ॥६॥

**************************************************************
माययारममाणस्य न वियोगस्तया सह ।
आत्मना रमया रेमे त्यक्तकालं सिसृक्षया । ॥ ५.११ ॥
नियतिः सा रमा देवि तत्प्रिया तद्वशं तदा ॥७॥ ॥ ५.१२ ब् ॥
**************************************************************

अथ प्रपञ्चात्मनस्तद्अंशस्य पुरुषस्य तु न तादृशत्वमित्याह
माययेति । प्राकृतप्रलयेऽपि तस्मिंस्तस्यालयात्यस्यांशांशांशभागेनेत्य्
आदेः ।

ननु तर्हि जीववत्तल्लिप्तत्वेन अनिईश्वरत्वं स्यात्? तत्राह आत्मनेति । स तु
आत्मना अन्तर्वृत्या तु रमया स्वरूपशक्त्यैव रेमे रतिं प्राप्नोति । बहिर्
एव मायया सेव्य इत्यर्थः ।

एष प्रपन्नवरदो रमयात्मशक्त्या
यद्यत्करिष्यति गृहीतगुणावतारः ॥ [भागवतम् ३.९.२३] इति तृतीये ब्रह्मस्तवात् ।

अत्र मायां व्युदस्य चिच्छक्त्या कैवल्ये स्थित आत्मनि [भागवतम् १.७.२३] इति
प्रथमे श्रीमद्अर्जुनवचनात् । तर्हि तत्प्रेरणं विना कथं सृष्टिस्
तत्राह । सिसृक्षया स्रष्टुमिच्छया त्यक्तः सृष्ट्य्अर्थं प्रहितः कालः
यस्मात्रमणात्तादृशं यथा स्यात्तथा रेमे । प्रथमान्तपाठस्तु
सुगमः । तत्प्रभावरूपेण तेनैव सा सिध्यतीति भावः ।

प्रभावं पौरुषं प्राहुः कालमेके यतो भयम् [भागवतम् ३.२६.१६]

कालवृत्त्या तु मायायां गुणमय्यामधोक्षजः ।
पुरुषेणात्मभूतेन वीर्यमाधत्त वीर्यवान् ॥ [भागवतम् ३.५.२६] इति च तृतीयात् ।

ननु रमैव सा का तत्राह नियतिरित्यर्धेन । नियम्यते स्वयं
भगवत्येव नित्यता भवतीति नियतिः स्वरूपभूता तच्छक्तिः । देवी
द्योतमाना स्वप्रकाशरूपा इत्यर्थः । तद्उक्तं द्वादशे  अनपायिनी
भगवती श्रीः शाक्षादात्मनो हरेः [भागवतम् १२.११.२०] इति । टीका च
अनपायिनी हरेः शक्तिः । तत्र हेतुः साक्षादात्मन इति स्वरूपस्य
चिद्रूपत्वात्तस्यास्तद्अभेदादित्यर्थः । इत्येषा ।

अत्र साक्षात्शब्देन विलज्जमानया यस्य स्थातुमीक्षापथेऽमुया इत्य्
¨द्य्उक्त्या माया नेति ध्वनितम् । तत्रानपायित्वं यथा विष्णुपुराणे

नित्यैव सा जगन्माता विष्णोः श्रीरनपायिनी
यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तमः ॥ [Vइড়् १.८.१७] इति ।

एवं यथा जगत्स्वामी देवदेवो जनार्दनः ।
अवतारं करोत्येषा तथा श्रीस्तत्सहायिनी ॥ [Vइড়् १.९.१४२] इति च ।

देवत्वे देवदेहा सा मानुषत्वे च मानुषी ।
हरेर्देहानृरूपां वै करोत्येषात्मनस्तनुम् ॥ [Vइড়् १.९.१४५] इति च ।

हयशीर्षपञ्चरात्रे  न विष्णुना विना देवी न हरिः पद्मजां विना इति ॥
७ ॥

**************************************************************
तल्लिङ्गं भगवान् शम्भुर्ज्योतिरूपः सनातनः ।
या योनिः सापरा शक्तिः कामो बीजं महद्धरेः ॥८॥  ॥ ५.१२ ॥
**************************************************************

ननु कुत्रापि शिवशक्त्योः कारणता श्रूयते, तत्र विराड्वर्णनवत्
कल्पनयेति तद्अङ्गविशेषत्वेनाह  तल्लिङ्गमिति । यस्यायुतायुतांशांशे
विश्वशक्तिरियं स्थिता इति विष्णुपुराणानुसारेण प्रपञ्चात्मनस्
तस्यमहाभगवद्अंशस्य स्वांशज्योतिर्आच्छन्नत्वादप्रकटरूपस्य
पुरुषस्य लिङ्गं लिङ्गस्थानीयः यः प्रपञ्चोत्पादकोऽंशः स एव
शम्भुः । अन्यस्तु तद्आविर्भावविशेषत्वादेव शम्भुरुच्यते इत्यर्थः ।
वक्ष्यते च क्षीरं यथा दधिविकारविशेषयोगाद्सञ्जायते न तु ततः
पृथगस्ति हेतोरित्यादि ।

तथा तस्य वीर्यावधानस्थानरूपाया मायाया अप्यप्रकटरूपाया या
योनिर्योनिस्थानीयोऽंशः सैवापरा प्रधानाख्या शक्तिरिति पूर्ववत् । तत्र
च हरेस्तस्य पुरुषाख्यहर्य्अंशस्य कामो भवति सृष्ट्य्अर्थं
तद्दिदिऋक्षा जायते इत्यर्थः । ततश्च महदिति सजीवमहत्तत्त्वरूपं
तु मायायामिति तृतीयाच्च ॥ ८ ॥

**************************************************************
लिङ्गयोन्य्आत्मिका जाता इमा माहेश्वरीप्रजाः ॥९॥  ॥ ५.१३ ॥
**************************************************************

वस्तुतस्तु पूर्वाभिप्रायत्वमेवेत्याह लिङ्गेत्यर्धेन । माहेश्वरीः
माहेश्वर्यः ॥ ९ ॥

**************************************************************
शक्तिमान् पुरुषः सोऽयं लिङ्गरूपी महेश्वरः ।
तस्मिन्नाविरभूल्लिङ्गे महाविष्णुर्जगत्पतिः ॥१०॥  ॥ ५.१४ ॥
**************************************************************

शक्तिमानित्यर्धेन तदेवानूद्य तस्मिन् पूर्वोक्ताप्रकटरूपस्य
प्रकटरूपतयापुनरभिव्यक्तिरित्याह तस्मिन्नित्यर्धेन । तस्माल्
लिङ्गरूपी प्रपञ्चोत्पादकस्तद्अंशोऽपि शक्तिमान् पुरुषोच्यते ।
महेश्वरोऽप्युच्यते ततश्च तस्मिन् भूतसूक्ष्मपर्यन्ततां प्राप्ते लिङ्गे
स्वयं तद्अंशी महाविष्णुराविरभूत्प्रकटरूपेणाविर्भवति । यतो
जगतां सर्वेषां परावरेषां जीवानां स एव पतिरिति ॥ १० ॥

**************************************************************
सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
सहस्रबाहुर्विश्वात्मा सहस्रांशः सहस्रसूः ॥११॥  ॥ ५.१४ ॥
**************************************************************

तदेवं रूपं विवृणोति सहस्रशीर्षेति । सहस्रमंशा अवतारा यस्य स
सहस्रांशः । सहस्रं सूते सृजति यः स सहस्रसूः ।
सहस्रशब्दसर्वत्रासङ्ख्यतापरः । द्वितीये च तस्यैव रूपमिदम्
उक्तम्  आद्योऽवतारः पुरुषः परस्य [भागवतम् २.६.४२] इति । अस्य टीकायां  यस्य
सहस्रशीर्षेत्युक्तो लीलाविग्रहः परस्य भूम्नः आद्योऽवतारः इति ॥११॥


**************************************************************
नारायणः स भगवानापस्तस्मात्सनातनात् ।
आविरासीत्कारणार्णो निधिः सङ्कर्षणात्मकः ।
योगनिद्रां गतस्तस्मिन् सहस्रांशः स्वयं महान् ॥१२॥  ॥ ५.१६ ॥
**************************************************************

अयमेव कारणार्णवशायीत्याह नारायण इति सार्धेन । ताः आप एव
कारणार्णोनिधिराविरासीत्स तु नारायणः सङ्कर्षणात्मकः इति । पूर्वं
गोलोकावरणतया यश्चतुर्व्यूहमध्ये सङ्कर्षणः सम्मतः
तस्यैवांशोऽयमित्यर्थः । तदुक्तं

आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः ।
तस्य ता अयनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः ॥१२॥

**************************************************************
तद्रोमबिल जालेषु बीजं सङ्कर्षणस्य च ।
हैमान्यण्डानि जातानि महाभूतावृतानि तु ॥१३॥  ॥ ५.१७ ॥
**************************************************************

तस्मादेव ब्रह्माण्डानामुत्पत्तिमाह तद्रोमेति । तदिति तस्येत्यर्थः
तस्य सङ्कर्षणात्मकस्य यद्बीजं योनिशक्तावध्यस्तं तदेव पूर्वं
भूतसूक्ष्मपर्यन्ततां प्राप्तं सत्पश्चात्तस्य लोमबिलजालेषु विवरेषु
अन्तर्भूतं च सथैमानि अण्डानि जातानि तानि चापञ्चीकृतांशैः
महाभूतैर्जातानीत्यर्थः । तदुक्तं दशमे ब्रह्मणा

क्वेदृग्विधाविगणिताण्डपराणुचर्या
वाताध्वरोमविवरस्य च ते महित्वम् ॥ [भागवतम् १०.१४.११] इति ।

तृतीये च
विकारैः सहितो युक्तैर्विशेषादिभिरावृतः ।
आण्डकोशो बहिरयं पञ्चाशत्कोटिविस्तृतः ॥
दशोत्तराधिकैर्यत्र प्रविष्टः परमाणुवत् ।
लक्ष्यतेऽन्तर्गताश्चान्ये कोटिशो ह्यण्डराशयः ॥ [भागवतम् ३.११.३९४०] इति ॥१३॥

**************************************************************
प्रत्य्अण्डमेवमेकांशादेकांशाद्विशति स्वयम् ।  ॥ ५.१८ ॥
सहस्रमूर्धा विश्वात्मा महाविष्णुः सनातनः ॥१४॥  ॥ ५.१८ द्द् ॥
**************************************************************

ततश्च तेषु ब्रह्माण्डेषु पृथक्पृथक्स्वरूपैः स्वरूपान्तरैः स एव
प्रविवेशेत्याह प्रत्यण्डमिति । एकांशादेकांशादेकेनैकेनांशेनेत्य्
अर्थः ॥ १४ ॥


**************************************************************
वामाङ्गादसृजद्विष्णुं दक्षिणाङ्गात्प्रजापतिम् ।
ज्योतिर्लिङ्गमयं शम्भुं कूर्चदेशादवासृजत् ॥१५॥  ॥ ५.१९ ॥
**************************************************************

पुनः किं चकार तत्राह  वामाङ्गादिति । विष्ण्व्आदय इमे सर्वेषामेव
ब्रह्माण्डानां पालकादयः प्रति ब्रह्माण्डान्तः स्थितानां विष्ण्व्आदीनां
स्वांशानां प्रयोक्तारः । यथा प्रतिब्रह्माण्डे तथा अधि
ब्रह्माण्डमण्डलमभ्युपगन्तव्यमिति भावः । येषु प्रजापतिरयं
हिरण्यगर्भरूप एव न तु वक्ष्यमाणचतुर्मुखरूप एव, सोऽयं
तत्तद्आवरणगततत्तद्देवानां स्रष्टेति । विष्णुशम्भू अपि
तत्तत्पालनसंहारकर्तारौ ज्ञेयौ । कूर्चदेशात्भ्रुवोर्मध्यात् । एषां
जलावरण एव स्थानानि ज्ञेयानि ॥ १५ ॥

**************************************************************
अहङ्कारात्मकं विश्वं तस्मादेतद्व्यजायत ॥१६॥  ॥ ५.२० ॥
**************************************************************

तत्र शम्भोः कार्यान्तरमप्याह अहङ्कारात्मकमित्यर्धेन । एतद्
विश्वं तस्मादेवाहङ्कारात्मकं व्यजायत बभूव ।
विश्वस्याहङ्कारात्मकता तस्माज्जातेत्यर्थः सर्वाहङ्काराधिष्ठातृत्वात्
तस्य ॥ १६ ॥

**************************************************************
अथ तैस्त्रिविधैर्वेशैर्लीलामुद्वहतः किल ।
योगनिद्रा भगवती तस्य श्रीरिव सङ्गता ॥१७॥  ॥ ५.२१ ॥
**************************************************************

ब्रह्माण्डप्रविष्टस्य तु तत्तद्रूपस्य लीलामाह अथ तैरित्यादि । तैस्तत्
सदृशैस्त्रिविधैः प्रतिब्रह्माण्डगतविष्ण्व्आदिभिर्वेशै रूपैर्लीलां
ब्रह्माण्डान्तर्गतपालनादिरूपामुद्वहतो
ब्रह्माण्डान्तर्गतपुरुषस्येति तामुद्वहति । तस्मिन्नित्यर्थः ।
योगनिद्रा  पूर्वोक्तमहायोगनिद्रांशभूता भगवती
स्वरूपानन्दसमाधिमयत्वादन्तर्भूतसर्वैश्वर्या सङ्गता श्रीरिवेति ।
तत्र यथा श्रीरप्यंशेन सङ्गता तथा सापीत्यर्थः ॥१७॥

**************************************************************
सिसृक्षायां ततो नाभेस्तस्य पद्मं विनिर्ययौ ।
तन्नालं हेमनलिनं ब्रह्मणो लोकमद्भुतम् ॥१८॥  ॥ ५.२२ ॥
**************************************************************

ततश्च सिसृक्षायामिति । नालं नालयुक्तं तद्धेमनलिनं ब्रह्मणो
जन्मशयनयोः स्थानत्वात्लोक इत्यर्थः ॥१८॥
**************************************************************
तत्त्वानि पूर्वरूढानि कारणानि परस्परम् ।
समवायाप्रयोगाच्च विभिन्नानि पृथक्पृथक् ॥  ॥ ५.२३ ॥
चिच्छक्त्या सज्जमानोऽथ भगवानादिपूरुषः ।
योजयन्मायया देवो योगनिद्रामकल्पयत् ॥१९॥  ॥ ५.२४ ॥
**************************************************************

तथा असङ्ख्यजीवात्मकस्य समष्टिजीवस्य प्रबोधं वक्तुं पुनः
कारणार्णोनिधिशायिनस्तृतीयस्कन्धोक्तानुसारिणीं सृष्टिप्रक्रियां
विवृत्याह  तत्त्वानीति त्रयेण । तत्र द्वयमाह  मायया स्वशक्त्या
परस्परं तत्त्वानि योजयन्निति योजनानन्तरमेव निरीहतया योगनिद्राम्
एव स्वीकृतवानित्यर्थः ॥ १९ ॥

**************************************************************
योजयित्वा तु तान्येव प्रविवेश स्वयं गुहाम् ।
गुहां प्रविष्टे तस्मिंस्तु जीवात्मा प्रतिबुध्यते ॥२०॥  ॥ ५.२५ ॥
**************************************************************

अथ तृतीयमाह योजयित्वेति । योजयित्वा तद्योजनायोगनिद्रयोरन्तराले इत्य्
अर्थः । गुहाः विराड्विग्रहम् । प्रतिबुध्यते प्रलयस्वापाज्जागर्ति ॥ २० ॥

**************************************************************
स नित्यो नित्यसम्बन्धः प्रकृतिश्च परैव सा ॥२१॥  ॥ ५.२६ ॥
**************************************************************

जीवस्य स्वाभाविकी स्थितिमाह स नित्यित्यर्धेनेति ।
नित्योऽनाद्य्अनन्तकालभावी नित्यसम्बन्धो भगवता सह समवायो
यस्य सः । सूर्येण तद्रश्मिजालस्येवेति भावः ।

यत्तटस्थं तु चिद्रूपं स्वसंवेद्याद्विनिर्गतम् ।
रञ्जितं गुणरागेण स जीव इति कथ्यते ॥ इति नारदपञ्चरात्रात् ।

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ॥ इति श्रीगीतोपनिषद्भ्यश्च ।

अतैव प्रकृतिः साक्षिरूपेण स्वरूपस्थित एव । स्वप्रतिबिम्बरूपेण
प्रमातृरूपेण प्रकृतिमिव प्राप्तश्चेत्यर्थः । प्रकृतिं विद्धि मे पराम्
जीवभूतामिति श्रीगीतास्वेव । द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया इति श्रुतिश्च
नित्यस्वरूपं दर्शयति ॥ २१ ॥

**************************************************************
एवं सर्वात्मसम्बन्धं नाभ्यां पद्मं हरेरभूत् ।
तत्र ब्रह्माभवद्भूयश्चतुर्वेदि चतुर्मुखः ॥२२॥  ॥ ५.२७ ॥
**************************************************************

अथ तस्य समष्टिजीवास्थानं गुहाप्रविष्टात्पुरुषादुद्भूतमित्याह
एवमिति । ततः समष्टिदेहाभिमानिनस्तस्य हिरण्यगर्भब्रह्मणस्
तस्मात्भोगविग्रहोत्पत्तिमाह तत्रेति ॥ २२ ॥

**************************************************************
स जातो भगवच्छक्त्या तत्कालं किल चोदितः ।
सिसृक्षायां मतिं चक्रे पूर्वसंस्कारसंस्कृतः ।
ददर्श केवलं ध्वान्तं नान्यत्किमपि सर्वतः ॥२३॥  ॥ ५.२८ ॥
**************************************************************

अथ तस्य चतुर्मुखस्य चेष्टामाह स जात इत्य्सार्धेन । स्पष्टम् ॥ २३ ॥

**************************************************************
उवाच पुरतस्तस्मै तस्य दिव्य सरस्वती ।
कामः कृष्णाय गोविन्द हे गोपीजन इत्यपि ।
वल्लभाय प्रिया वह्नेर्मन्त्रं ते दास्यति प्रियम् ॥२४॥  ॥ ५.२९ ॥
**************************************************************

अथ तस्मिन् पूर्वोपासनाभाग्यलब्धां भगवत्कृपामाहोवाचेति
सार्धेन । स्पष्टम् ॥ २४ ॥

**************************************************************
तपस्त्वं तप एतेन तव सिद्धिर्भविष्यति ॥२५॥  ॥ ५.३० ॥
**************************************************************

एतदेव स्पर्शेषु यत्षोडशमेकविंशमिति तृतीयस्कन्धानुसारेण योजयति
तप त्वमित्यर्धेन । स्पष्टम् ॥ २५ ॥

**************************************************************
अथ तेपे स सुचिरं प्रीणन् गोविन्दमव्ययम् ।
श्वेतद्वीपपतिं कृष्णं गोलोकस्थं परात्परम् ॥  ॥ ५.३१ ॥
प्रकृत्या गुणरूपिण्या रूपिण्या पर्युपासितम् ।
सहस्रदलसम्पन्ने कोटिकिञ्जल्कबृंहिते ॥  ॥ ५.३२ ॥
भूमिश्चिन्तामणिस्तत्र कर्णिकारे महासने ।
समासीनं चिद्आनन्दं ज्योतिरूपं सनातनम् ॥  ॥ ५.३३ ॥
शब्दब्रह्ममयं वेणुं वादयन्तं मुखाम्बुजे ।
विलासिनीगणवृतं स्वैः स्वैरंशैरभिष्टुतम् ॥२६॥  ॥ ५.३४ ॥
**************************************************************

स तु तेन मन्त्रेण स्वकामनाविशेषानुसारात्सृष्टिकृत्शक्तिविशिष्टतया
वक्ष्यमाणस्तवानुसारात्गोकुलाख्यपीठगततया श्रीगोविन्दम्
उपासितवानित्याह  अथ तेपे इत्यादि चतुर्भिः । गुणरूपिण्या
सत्त्वरजस्तमोगुणमय्या रूपिण्या मूर्तिमत्या पर्युपासितं परितस्तद्
गोकुलाद्बहिःस्थितयोपासितं ध्यानादिना अर्चितम् । माया परेत्यभिमुखे
च विलज्जमाना [भागवतम् २.७.४७] इति । बलिमुद्वहन्त्यजया निमिषा इति च
श्रीभागवतात् । अंशैस्तद्आवरणस्थैः परिकरैः ॥ २६ ॥

**************************************************************
अथ वेणुनिनादस्य त्रयीमूर्तिमयी गतिः ।
स्फुरन्ती प्रविवेशाशु मुखाब्जानि स्वयम्भुवः ॥  ॥ ५.३५ ॥
गायत्रीं गायतस्तस्मादधिगत्य सरोजजः ।
संस्कृतश्चादिगुनुणा द्विजतामगमत्ततः ॥२७॥  ॥ ५.३६ ॥
**************************************************************

तदेवं दीक्षातः परस्तादेव तस्य ध्रुवस्येव द्विजत्वसंस्कारस्
तद्आराधितात्तन्मन्त्राधिदेवाज्जातः इत्याह अथ वेण्विति द्वयेन ।
त्रयीमूर्तिर्गायत्री वेदमातृत्वात् । द्वितीय पद्ये तस्य एव व्यक्तिभावित्वाच्
च । तन्मयी गतिः परिपाटी । मुखाब्जानि प्रविवेशेत्यष्टकर्णैः
प्रविवेशेत्यर्थः । आदिगुरुणा श्रीकृष्णेन ॥२७॥

**************************************************************
त्रय्या प्रबुद्धोऽथ विधिर्वीज्ञाततत्त्वसागरः ।
तुष्टाव वेदसारेण स्तोत्रेणानेन केशवम् ॥२८॥  ॥ ५.३७ ॥
**************************************************************

ततश्च त्रयीमपि तस्मात्प्राप्य तमेव तुष्टावेत्याह त्रय्येति । केशान्
अंशून वयति विस्तारयतीति केशवस्तम् ।

अंशवो ये प्रकाशन्ते मं ते केशसंज्ञिताः ।
सर्वज्ञाः केशवं तस्मान्मामाहुर्मुनिसत्तमाः ॥

इति सहस्रनामभाष्योत्थापितकेशवनिरुक्तौ भारतवचनात् ॥ २८ ॥

**************************************************************
चिन्तामणिप्रकरसद्मसु कल्पवृक्ष
लक्षावृतेषु सुरभिरभिपालयन्तम् ।
लक्ष्मीसहस्रशतसम्भ्रमसेव्यमानं
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥२९॥  ॥ ५.३८ ॥
**************************************************************

स्तुतिमाह चिन्तामणीत्यादिभिः । तत्र गोलोकेऽस्मिन्मन्त्रभेदेन
तद्एकदेशेषु बृहद्ध्यानमयादिष्वेकस्यापि मन्त्रस्य रासमयादिषु
च पीठेषु सत्स्वपि मध्यस्थत्वेन मुख्यतया प्रथमं
गोलोकाख्यपीठनिवासयोग्यलीलया स्तौति चिन्ताम्णीत्येकेन ।

अभि सर्वतोभावेन
वननयनचारणगोस्थानानयनसम्भालनप्रकारेण पालयन्तं
सस्नेहं रक्षन्तम् । कदाचिद्रहसि तु वैलक्षण्यमित्याह लक्ष्मीति
लक्ष्म्योऽत्र गोपसुन्दर्य एवेति व्याख्यातमेव ॥२९॥

**************************************************************
वेणुं क्वणन्तमरविन्ददलायताक्षम्
बर्हावतंसमसिताम्बुदसुन्दराङ्गम् ।
कन्दर्पकोटिकमनीयविशेषशोभं
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३०॥  ॥ ५.३९ ॥
**************************************************************

तदेवं चिन्तामणिप्रकरसद्ममयीं कथागानं नाट्यं गमनम्
अपीति वक्ष्यमाणानुसारेण गोलोखाख्यविलक्षणपीठगतां लीलामुक्त्वा
एकस्थानस्थितिकां कथागानादिरहितां बृहद्ध्यानादिदृष्टां
द्वितीयपीठगतां लीलामाह वेणुमिति द्वयेन । वेणुमिति तत्र
स्पष्टम् ॥३०॥

**************************************************************
आलोलचन्द्रकलसद्वनमाल्यवंशी
रत्नाङ्गदं प्रणयकेलिकलाविलासम् ।
श्यामं त्रिभङ्गललितं नियतप्रकाशं
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३१॥  ॥ ५.४० ॥
**************************************************************

आलोलेत्यादि । प्रणयपूर्वको यः केलिपरिहासस्तत्र या वैदग्धी सैव
विलासो यस्य तं, द्रवकेलिपरीहासा इत्यमरः ॥३१॥

**************************************************************
अङ्गानि यस्य सकलेन्द्रियवृत्तिमन्ति
पश्यन्ति पान्ति कलयन्ति चिरं जगन्ति ।
आनन्दचिन्मयसद्उज्ज्वलविग्रहस्य
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३२॥  ॥ ५.४१ ॥
**************************************************************

तदेवं लीलाद्वयमुक्त्वा परमाचिन्त्यशक्त्या वैभवविशेषानाह
अङ्गानीति चतुर्भिः । तत्र श्रीविग्रहस्य अङ्गानि हस्तोऽपि द्रष्टुं शक्नोति,
चक्षुरपि पालयितुं पारयति, तथा अन्यदन्यदप्यङ्गमन्यदन्यत्
कलयितुं प्रभवतीति । एवमेवोक्तं  सर्वतः पाणिपादं तत्
सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्  इत्यादि । जगन्तीति । लीलापरिकरेषु तत्तद्अङ्गं
यथास्वमेव व्यवहरतीति भावः । तत्र च तस्य विग्रहस्य वैलक्षण्यम्
एव हेतुरित्याह आनन्देति ॥३२॥

**************************************************************
अद्वैतमच्युतमनादिमनन्तरूपम्
आद्यं पुराणपुरुषं नवयौवनं च ।
वेदेषु दुर्लभमदुर्लभमात्मभक्तौ
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३३॥  ॥ ५.४२ ॥
**************************************************************

वैलक्षण्यमेव पुष्णाति अद्वैतमिति त्रिभिः । अद्वैतं पृथिव्या मयम्
अद्वैतो राजेत्वदतुल्यमित्यर्थः । विस्मापनं स्वस्य च
तृतीयस्थस्योद्धववाक्यात् । अच्युतं

न च्यवन्ते हि यद्भक्ताः महत्यां प्रलयापदि ।
अतोऽच्युतोऽखिले लोके स एकः सर्वगोऽव्ययः ॥ इति काशीकाण्डवचनात् ।

कंसो बताद्याकृतमेत्यनुग्रहं
द्रक्ष्येऽङ्घ्रिपद्मं प्रहितोऽमुना हरेः ।
कृतावतारस्य दुरत्ययं तमः
पूर्वेऽतरन् यन्नखमण्डलत्विषा ॥

यद्अर्चितं ब्रह्मभवादिभिः सुरैः श्रिया च इत्यादि
दशमस्थाक्रूरवाक्यान् ।

या वै श्रियार्चितमजादिभिराप्तकामैर्
योगेश्वरैरपि यदात्मनि रासगोष्ठ्याम् ।
कृष्णस्य तद्भगवतश्चरणारविन्दं
न्यस्तं स्तनेषु विजहुः परिरभ्य तापम् ॥ [भागवतम् १०.४७.६२] इति
श्रीमद्उद्धववाक्यम् ।

दर्शयामास लोकं स्वं गोपानां तमसः परम् [भागवतम् १०.२८.१४] इत्युक्त्वा,

नन्दादयस्तु तं दृष्ट्वा
परमानन्दनिर्वृताः  ।
कृष्णं च तत्र च्छन्दोभिः
स्तूयमानं सुविस्मिताः  ॥ [भागवतम् १०.२८.१७] इति श्रीशुकवाक्याच्च ।

अनादिमित्यादित्रयं यथैकादशसाङ्ख्यकथने, कालो मायामये जीवः
[भागवतम् ११.२४.२७] इत्यादौ महाप्रलये सर्वावशिष्टत्वेन ब्रह्मोपदिश्य तदापि
तस्य द्रष्टृत्वं स्वयं भगवान् स्वस्मिन्नाह

एष साङ्ख्यविधिः प्रोक्तः संशयग्रन्थिभेदनः ।
प्रतिलोमानुलोमाभ्यां परावरदृशा मया ॥ [भागवतम् ११.२४.२९] इति ।

पुराण पुरुषः  एकस्त्वमात्मा पुरुषः पुराणः [भागवतम् १०.१४.२०] इति
ब्रह्मवाक्यात्गूढः पुराणपुरुषो वनचित्रमाल्यः [भागवतम् ७.१५.५८] इति
माथुरवाक्याच्च ।

तथापि नवयौवनं  पुरापि नवः पुराण इति निरुक्तेः । गोप्यस्तपः किम्
अचरन् यदमुष्य रूपम् [भागवतम् १०.४४.१४] इत्यादौ । अनुसवाभिनवमिति
दशमात् । यस्याननं मकरकुण्डलादि नित्योत्सवम् [भागवतम् ९.२४.६५] इति
नवमात् । सत्यं शौचमित्यादौ सौभगकान्त्य्आदीन् पठित्वा,

एते चान्ये च भगवन्नित्या यत्र महागुणाः ।
प्रार्थ्या महत्त्वमिच्छद्भिर्न वियन्ति स्म कर्हिचित् ॥ [भागवतम् १.१६.३] इति
प्रथमात् ।

बृहद्ध्यानादौ तथा श्रवणात् गोपवेशमभ्राभं तरुणं
कल्पद्रुमाश्रितम् [ङ्टू १.८] इति तापनीश्रुतौ । तद्ध्याने तरुणशब्दस्य
नवयौवन एव शोभा विधानत्वेन तात्पर्यात् ।

वेदेषु दुर्लभं  भेजुर्मुकुन्दपदवीं श्रुतिभिर्विमृग्याम्
[भागवतम् १०.४७.६१] इति । अद्यापि यत्पदरजः श्रुतिमृग्यमेव [भागवतम् १०.१४.३४] इति
च श्रीदशमात् ।

अदुर्लभमात्मभक्तौ  भक्त्याहमेकया ग्राह्यः [भागवतम् ११.१४.११] इत्य्
एकादशात् । पुरेह भूमन् [भागवतम् १०.१४.५] इत्यादि श्रीदशमाच्च ।

यद्वा, ननु तस्यातुल्यत्वे किमिति स्वार्थः । कथं वातुल्यत्वं
निजभक्तेभ्यः आत्मनो देहस्यापि प्रदानात् । किं वावशिष्यत इत्याह
अच्युतमिति । निजभक्तेभ्य आत्मप्रदानादिनापि न विद्यते च्युतिर्यस्य
सदैव एकरसमित्यर्थः । तर्हि किं नारायणं स्तौषि तस्यैवाच्युतत्वाद्
अनादेश्च नेत्याह अनादिमिति न विद्यते आदिर्यस्य यस्माद्वा सर्वेषां
परमकारणं स्वयं तु स्वप्रकाशं कारणशून्यमित्यर्थः । नन्व्
एकेन कथं सर्वेषां परिपालनं घटते इत्यत आह अनन्तेति । अनन्तं
रूपं यस्य । अथवा प्रपञ्चगतत्वेन नास्त्यन्तो यस्य । अथवा अनन्तस्य
रूपं स्वरूपं यस्य । यस्मादेवांशेनानन्तादीनामुत्पत्तिः ।

ननु नारायणादेवानन्तादि प्राकाट्यप्रसिद्धिरित्याह आद्यं यस्य
विलासरूपो नारायणस्तम् । ननु ज्ञातं तस्यैव पुरुषाख्यानं, नेत्याह
पुराणेति यस्य विलासवपुः पुरुषाख्यस्तं नन्वायातं तस्य वृद्धत्वम्
इत्याह नवयौवनमिति कैशोरमित्यर्थः । चकारात्य एव पुरातनः ।
स एव किशोरवया इत्यनिर्वचनत्वं नित्यत्वं च । ननु वेदेषु नारायण एव
गीयते इत्याह । वेदेष्विति वेदैस्तत्त्वं ज्ञायते चेत्तेषु सुलभमित्यर्थः ।
भक्तिं विना न ज्ञायते इत्याह अदुर्लभमिति ॥ ३३ ॥

**************************************************************
पन्थास्तु कोटिशतवत्सरसम्प्रगम्यो
वायोरथापि मनसो मुनिपुङ्गवानाम् ।
सोऽप्यस्ति यत्प्रपदसीम्न्यविचिन्त्यतत्त्वे
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३४॥  ॥ ५.४३ ॥
**************************************************************

पन्थास्त्विति प्रपदसीम्नि चरणारविन्दयोरग्रे ।

चित्रं बतैदेकेन वपुषा युगपत्पृथक् ।
गृहेषु द्व्य्अष्टसाहस्रं स्त्रिय एक उदावहत् ॥ [भागवतम् १०.६९.२]

एको वशी सर्वगः कृष्ण ईड्य
एकोऽपि सन् बहुधा योऽवभाति । [ङ्टू १.१९] इति गोपालतापन्याम् ।

तत्र सिद्धान्तमाह अविचिन्त्यतत्त्वे इति । आत्मेश्वरोऽतर्क्यसहस्रशक्तिः इति
तृतीयात् ।

अचिन्त्याः खलु ये भावा न तांस्तर्केन योजयेत् ।
प्रकृतिभ्यः परं यच्च तदचिन्त्यस्य लक्षणम् ॥ [ंभ्६.६.११] इति स्कान्दाद्
भारताच्च ।

श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वात्[Vस्२.१.२७] इति ब्रह्मसूत्रात् । अचिन्त्यो हि
मणिमन्त्रमहौषधीनां प्रभावः इति भाष्ययुक्तेश्चेति भावः ॥ ३४ ॥

**************************************************************
एकोऽप्यसौ रचयितुं जगद्अण्डकोटिं
यच्छक्तिरस्ति जगद्अण्डचया यद्अन्तः ।
अण्डान्तरस्थपरमाणुचयान्तरस्थम्
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३५॥  ॥ ५.४४ ॥
**************************************************************

अचिन्त्यशक्तिमाह  एकोऽप्यसाविति ।

तावत्सर्वे वत्सपालाः पश्यतोऽजस्य तत्क्षणात् ।
व्यदृश्यन्त घनश्यामाः पीतकौशेयवाससः ॥ [भागवतम् १०.१३.४६]

इत्यारभ्य तैः वत्सपालादिभिर्
एवानन्तब्रह्माण्डसामग्रीयुततत्तधिपुरुषाणां तेनाविर्भावनात् ।
जगद्अण्डचया इति न चान्तर्न बहिर्यस्य [भागवतम् १०.९.१३] इत्यादेः । अणोर्
अणीयान्महतो महीयान् [श्वेतू ३.२०] इत्यादि श्रुतेः । योऽसौ सर्वेषु भूतेषु
आविश्य भूतानि विदधाति स वो हि स्वामी भवति [ङ्टू २.२२] । योऽसौ
सर्वभूतात्मा गोपालः [ङ्टू २.९४] । एको देवः सर्वभूतेषु गूढः [ङ्टू
२.९६] इत्यादि तापनीभ्यः ॥३५॥

**************************************************************
यद्भावभावितधियो मनुजास्तथैव
सम्प्राप्य रूपमहिमासनयानभूषाः ।
सूक्तैर्यमेव निगमप्रथितैः स्तुवन्ति
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३६॥  ॥ ५.४५ ॥
**************************************************************

अथ तस्य साधकचयेष्वपि भक्तेषु वदान्यत्वं वदन्नित्येषु
कैमुत्यमाह यद्भावेति । यथा समानगुणशीलवयोविलासवेशैश्चेत्य्
आगमरीत्या नित्यतत्सङ्गिनां तत्साम्यं श्रूयते तथैव सम्भाव्येत्य्
अर्थः

वैरेण यं नृपतयः शिशुपालपौण्ड्र
शाल्वादयो गतिविलासविलोकनाद्यैः ।
ध्यायन्त आकृतधियः शयनासनादौ
तत्साम्यमापुरनुरक्तधियां पुनः किम् ॥ [भागवतम् ११.५.४८] इत्येकादशात् ॥
३६ ॥

**************************************************************
आनन्दचिन्मयरसप्रतिभाविताभिस्
ताभिर्य एव निजरूपतया कलाभिः ।
गोलोक एव निवसत्यखिलात्मभूतो
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३७॥  ॥ ५.४६ ॥
**************************************************************

तत्प्रेयसीनां तु किं वक्तव्यम्, यतः परमश्रीणां तासां साहित्येनैव
तस्य तल्लोके वास इत्याह आनन्देति । अखिलानां गोलोकवासिनामन्येषामपि
प्रियवर्गानामात्मभूतः परमप्रेष्ठतयात्मवदव्यभिचार्यपि
ताभिरेव सह निवसतीति तासामतिशयित्वं दर्शितम् । अत्र हेतुः  कलाभिः
ह्लादिनीशक्तिवृत्तिरूपाभिः । अत्रापि वैशिष्ट्यमाह  आनन्दचिन्मयो यो
रसः, परमप्रेममय उज्व्वलनामा, तेन प्रति भाविताभिः । पूर्वं
तावत्तासां तन्नाम्ना रसेन सोऽयं भावितो वासितो जातः । ततश्च तेन याः
प्रतिभाविता जाताः, ताभिः सह इत्यर्थः । प्रतिशब्दाल्लभ्यते । यथा
प्रत्य्उपकृतः स इत्युक्तेः । तस्य प्राग्उपकारित्वमायाति तद्वत्तत्रापि
निजरूपतया स्वदारत्वेनैव न तु प्रकटलीलावत्
परदारत्वव्यवहारेणेत्यर्थः । परमलक्ष्मीणां तासां
तत्परदारत्वासम्भवादस्य स्वदारत्वमयरसस्य
कौतुकावगुण्ठिततया सौमुत्कण्ठा पोषणार्थं प्रकटलीलायां
माययैव तादृशत्वं व्यञ्जितमिति भावः । य एव इत्येवकारेण यत्
प्रापञ्चिकप्रकटलीलायां तासु परदारताव्यवहारेण निवसति सोऽयं य
एव तद्अप्रकटलीलायां तासु परदारता व्यवहारेण निवसति सोऽयं य एव
तद्अप्रकटलीलास्पदे गोलोके निजरूपताव्यवहारेण निवसतीति व्यज्यते ।
तथा च व्याख्यातं गौतमीयतन्त्रे
तद्अप्रकटनित्यलीलाशीलनदशार्णव्याख्याने  अनेकजन्मसिद्धानाम्
इत्यादौ दर्शितमेव । गोलोक एवेत्येवकारेण सेयं लीला तु क्वापि नान्यत्र
विद्यते इति प्रकाश्यते ॥ ३७ ॥

**************************************************************
प्रेमाञ्जनच्छुरितभक्तिविलोचनेन
सन्तः सदैव हृदयेषु विलोकयन्ति ।
यं श्यामसुन्दरमचिन्त्यगुणस्वरूपं
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३८॥  ॥ ५.४७ ॥
**************************************************************

यद्यपि गोलोक एव निवसति तथापि प्रेमाञ्जनेति । अचिन्त्यगुणस्वरूपमपि
प्रेमाख्यं यदञ्जनच्छुरितवदुच्चैः प्रकाशमानं
भक्तिरूपविलोचनं तेनेत्यर्थः । तेन प्रतिबिम्बवद्दूरादप्युदितं
हृदये मनस्यपि पश्यन्तीत्यर्थः । भक्तिरत्र समाधिः । तदुक्तं
श्रीगीतासु  ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् [ङीता ९.२९]
इति ॥३८॥

**************************************************************
रामादिमूर्तिषु कलानियमेन तिष्ठन्
नानावतारमकरोद्भुवनेषु किन्तु ।
कृष्णः स्वयं समभवत्परमः पुमान् यो
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥३९॥  ॥ ५.४८ ॥
**************************************************************

स एव कदाचित्प्रपञ्चे निजांशेन स्वयमवतरतीत्याह रामादीन्ति यः
कृष्णाख्यः परमः पुमान् कलानियमेन तत्र तत्र नियतानामेव
शक्तीनां प्रकाशेन रामादिमूर्तिषु तिष्ठन् तत्तन्मूर्तीः प्रकाशयन्
नानावतारमकरोत् । य एव स्वयं समभवदवततार । तं लीलाविशेषेण
गोविन्दं सन्तमहं भजामीत्यर्थः । तदुक्तं श्रीदशमे देवैः

मत्स्याश्वकच्छपनृसिंहवराहहंस
राजन्यविप्रविबुधेषु कृतावतारः ।
त्वं पासि नस्त्रिभुवनं च यथाधुनेश
भारं भुवो हर यदूत्तम वन्दनं ते ॥ [भागवतम् १०.२.४०] इति ॥ ३९ ॥

**************************************************************
यस्य प्रभा प्रभवतो जगद्अण्डकोटि
कोटिष्वशेषवसुधादि विभूतिभिन्नम् ।
तद्ब्रह्म निष्कलमनन्तमशेषभूतं
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४०॥  ॥ ५.४९ ॥
**************************************************************

तदेवं तस्य सर्वावतारित्वेन पूर्णत्वमुक्त्वा स्वरूपेणाप्याह यस्येति ।
द्वयोरेकरूपत्वेऽपि विशिष्टतयाविर्भावात्श्रीगोविन्दस्य धर्मिरूपत्वम्
अविशिष्टतयाविर्भावात्ब्रह्मणो धर्मरूपत्वं ततः पूर्वस्य
मण्डलस्नानीयत्वमिति भावः । तत्र विष्णुपुराणमपि सम्प्रवदते
शुभाश्रयः सचित्तस्य सर्वगस्य तथात्मनः [Vइড়् ६.७.७६] इति । व्याख्यातं
च श्रीधरस्वामिभिः  सर्वगस्यात्मनः प्परब्रह्मणो अप्याश्रयः
प्रतिष्ठा । तदुक्तं भगवता ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहम् [ङीता १४.२७] इति ।

अतैवैकादशे स्वविभूतिगणनायां तदपि स्वयं गणितम्

पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिरहं महान् ।
विकारः पुरुषोऽव्यक्तं रजः सत्त्वं तमः परम् ॥ [भागवतम् ११.१६.३७] इति ।

टीका चात्र  परं ब्रह्म च इत्येषा । श्रीमत्स्यदेवेनाप्यष्टमे
तथोक्तम्  मदीयं महिमानं च परं ब्रह्मेति शब्दितम् [भागवतम् ८.२४.३८] ।
अतैव श्रीयामुनाचार्यचरणैरपि

यद्अण्डान्तरगोचरं च यद्
दशोत्तराण्यावरणानि यानि च ।
गुणाः प्रधानं पुरुषः परं पदं
परात्परं ब्रह्म च ते विभूतयः ॥ [ष्तोत्ररत्नम् १४] इति ।

अतैवाह ध्रुवश्चतुर्थे

या निर्वृतिस्तनुभृतां तव पादपद्म
ध्यानाद्भवज्जनकथाश्रवणेन वा स्यात् ।
सा ब्रह्मणि स्वमहिमन्यपि नाथ मा भूत्
किं त्वन्तकासिलुलितात्पततां विमानात् ॥ [भागवतम् ४.९.१०]

अतैवात्मारामाणामपि तद्गुणेनाकर्षः श्रूयते ।

आत्मारामाश्च मुनयो निर्ग्रन्था अप्युरुक्रमे ।
कुर्वन्त्यहैतुकीं भक्तिमित्थम्भूतो गुणो हरिः ॥ [भागवतम् १.७.११] इति ।

अत्र विशेषजिज्ञासा चेत्श्रीभागवतसन्दर्भो दृश्यतामित्यलम्
अतिविस्तरेण ॥ ४० ॥

**************************************************************
माया हि यस्य जगद्अण्डशतानि सूते
त्रैगुण्यतद्विषयवेदवितायमाना ।
सत्त्वावलम्बिपरसत्त्वं विशुद्धसत्त्वम्
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४१॥  ॥ ५.५० ॥
**************************************************************

तदेवं तस्य स्वरूपगतमाहात्म्यं दर्शयित्वा जगद्गतमाहात्म्यं
दर्शयति द्वाभ्याम् । तत्र बहिरङ्गशक्तिमायाचिन्त्यकार्यगतमाह
माया हीति । मायया हि तस्य स्पर्शो नास्तीत्याह सत्त्वेति । सत्त्वस्य
रजस्तमोमिश्रस्याश्रयि यत्परं तदमिश्रं शुद्धं सत्त्वं तस्मादपि
विशुद्धं चिच्छक्तिवृत्तिरूपं सत्त्वं यस्य तम् । तथोक्तं
श्रीविष्णुपुराणे

सत्त्वादयो न सन्तीशे यत्र च प्राकृता गुणाः ।
स शुद्धः सर्वशुद्धेभ्यः पुमानाद्यः प्रसीदतु ॥
ह्लादिनी सन्धिनी संवित्त्वय्येका गुणसंश्रये ।
ह्लादतापकरी मिश्रा त्वयि नो गुणवर्जिते ॥ [Vइড়् १.९.४४४५] इति ।

विशेषतः श्रीभागवतसन्दर्भे तदिदमपि विवृतमस्ति ॥ ४१ ॥

**************************************************************
आनन्दचिन्मयरसात्मतया मनःसु
यः प्राणिनां प्रतिफलन् स्मरतामुपेत्य ।
लीलायितेन भुवनानि जयत्यजस्रम्
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४२॥  ॥ ५.५१ ॥
**************************************************************

अथ तन्मयमोहनत्वमाह आनन्देति । आनन्दचिन्मयस्य उज्ज्वलाख्यः
प्रेमरसः । तद्आत्मतया तद्आलिङ्गिततया प्राणिनां मनःसु
प्रतिफलन्सर्वमोहनस्वांशच्छुरितपरमाणुप्रतिबिम्बतयाकिञ्चिद्
उदयन्नपि स्मरतामुपेत्येत्यादि योज्यम् । यदुक्तं रासपञ्चाध्याय्यां
 साक्षान्मन्मथमन्मथः [भागवतम् १०.३२.२] इति, चक्षुषश्चक्षुः [Kएनऊ
१.२] इतिवत् । तदेवं तत्कारणत्वेऽपि स्मरावेशस्य दुष्टत्वं
जगद्आवेशवत् ॥४२॥

**************************************************************
गोलोकनाम्नि निजधाम्नि तले च तस्य
देवि महेशहरिधामसु तेषु तेषु ।
ते ते प्रभावनिचया विहिताश्च येन
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४३॥  ॥ ५.५२ ॥
**************************************************************

तदिदं प्रपञ्चगतं माहात्म्यमुक्त्वा निजधामगतमाहात्म्यम्
आह गोलोकेति । देवीमहेशेत्य्आदिगणनं व्युत्क्रमेण ज्ञेयम् ।
देव्य्आदीनां यथोत्तरमूर्धार्धप्रभवत्वात्तल्लोकानाम्
ऊर्ध्वोर्ध्वभावित्वमिति । गोलोकस्य सर्वोर्ध्वगामित्वं व्यापकत्वं च
व्यवस्थापितमस्ति । भुवि प्रकाशमानस्य वृन्दावनस्य तु तेनाभेदः
पूर्वत्र दर्शितः ।

स तु लोकस्त्वया कृष्ण सीदमानः कृतात्मना ।
धृतो धृतिमता वीर निघन्तोप्दद्रवान् गवाम् ॥ [ःV ६२.३३] इति ।

इत्यनेनाभेदेनैव हि गोलोक एव निवसतीत्येवकारः संघटते । यतो
भुवि प्रकाशमानेऽस्मिन् वृन्दावनेऽपि तस्य नित्यविहारित्वं श्रूयते । यथा
आदिवाराहे

वृन्दावनं द्वादशमं वृन्दया परिरक्षितम् ।
हरिणाधिष्ठितं तच्च ब्रह्मरुद्रादिसेवितम् ॥

तत्र च विशेषतः
कृष्णक्रीडासेतुबन्धं महापातकनाशनम् ।
वलभीं तत्र क्रीडार्थं कृत्वा देवो गदाधरः ॥
गोपकैः सहितस्तत्र क्षणमेकं दिने दिने ।
तत्रैव रमणार्थं हि नित्यकालं स गच्छति ॥ इति ।

अतैव गौतमीये श्रीनारद उवाच

किमिदं द्वादशाभिख्यं वृन्दारण्यं विशाम्पते ।
श्रोतुमिच्छामि भगवन् यदि योगोऽस्मि मे वद ॥

श्रीकृष्ण उवाच
इदं वृन्दावनं रम्यं मम धामैव केवलम् ।
अत्र ये पशवः पक्षिवृक्षा कीटा नरामराः ।
ये वसन्ति ममाधिष्ण्ये मृता यान्ति ममालयम् ॥
अत्र या गोपकन्याश्च निवसन्ति ममालये ।
योगिन्यस्ता मया नित्यं मम सेवापरायणाः ॥
पञ्चयोजनमेवास्ति वनं मे देहरूपकम् ।
कालिन्दीयं सुषुम्नाख्या परमामृतवाहिनी ॥
अत्र देवाश्च भूतानि वर्तन्ते सूक्ष्मरूपतः ।
सर्वदेवमयश्चाहं न त्यजामि वनं क्वचित् ॥
आविर्भावस्तिरोभावो भवेन्मेऽत्र युगे युगे ।
तेजोमयमिदं रम्यमदृश्यं चर्मचक्षुषा ॥ इति

एतद्रूपमेवाश्रित्य वाराहादौ ते नित्यकदम्बादयो वर्णिताः । तस्माद्
अदृश्यमानस्यैव वृन्दावनस्य अस्मद्अदृश्य तादृशप्रकाशविशेष एव
गोलोक इति लब्धम् । यदा चास्मद्दृश्यमाने प्रकाशे सपरिकरः श्रीकृष्ण
आविर्भवति तदैव तस्यावतार उच्यते । तदैव च रसविशेषपोषाय
संयोगविरहः, पुनः संयोगादिमयविचित्रलीलापारदार्यादिव्यवहारश्
च गम्यते । यदा तु यथात्र यथा वान्यत्र
तन्त्रयामलसंहितापञ्चरात्रादिषु तथा दिग्दर्शनेन विशेषा ज्ञेयाः ।
तथा च दशमे जयति जननिवासो देवकी जन्मवादः [भागवतम् १०.९०.४८] इत्यादि ।
तथा च पाद्मे निर्वाणखण्डे श्रीभगवद्व्यासवाक्ये

पश्य त्वं दर्शयिष्यामि स्वरूपं वेदगोपितम् ।
ततोऽपश्यमहं भूप बालं कालाम्बुदप्रभम् ॥
गोपकन्यावृतं गोपं हसन्तं गोपबालकैः ॥ इति ।

अनेन अत्र या गोपकन्याश्चेति पूर्वोक्तेन च
अनालब्धस्त्रीधर्मवयस्कतादिबोधकेन कन्यापदेन तासाम्
अन्यादृशत्वं निराक्रियते । तथा च गौतमीये चतुर्थाध्याये  अथ
वृन्दावनं ध्यायेतित्यारभ्य तद्ध्यानं

स्वर्गादिव परिभ्रष्ट कन्यकाशतमण्डितम् ।
गोपवत्सगणाकीर्णं वृक्षषण्डैश्च मण्डितम् ॥
गोपकन्यासहस्रैस्तु पद्मपत्रायतेक्षणैः ।
अर्चितं भावकुसुमैस्त्रैलोक्यैकगुरुं परम् ॥ इत्यादि ।

तद्दर्शनादिकारी च दर्शितस्तत्रैव सद्आचारप्रसङ्गे

अहर्निशं जपेन्मन्त्रं मन्त्री नियतमानसः ।
स पश्यति न सन्देहो गोपवेशधरं हरिम् ॥ इति ।

अतैव तापन्यां ब्रह्मवाक्यम्  तदु होवाच ब्रह्मणोऽसावनवरतं मे
ध्यातः स्तुतः । परार्धान्ते सोऽबुध्यत । गोपवेशो मे पुरुषः पुरस्ताद्
आविर्बभूव ॥ इति तस्मात्क्षीरोदशाय्याद्य्अवतारतया तस्य यत्कथनं तत्
तु तद्अंशानां तत्र प्रवेशापेक्षया अलमतिविस्तरेण श्रीकृष्णसन्दर्भे
दर्शितचरेण ॥ ४३ ॥

**************************************************************
सृष्टिस्थितिप्रलयसाधनशक्तिरेका
छायेव यस्य भुवनानि बिभर्ति दुर्गा ।
इच्छानुरूपमपि यस्य च चेष्टते सा
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४४॥  ॥ ५.५३ ॥
**************************************************************

अथ प्रस्तुतमनुसरामः । पूर्वं देवीमहेशहरिधाम्नाम्
उपरिचरधामत्वं तस्य चरितं, सम्प्रति तु तत्तद्आश्रयत्वादेव योग्यम्
इति दर्शयति सृष्टीति पञ्चभिः । यथोक्तं श्रुतिभिः । त्वमकरणः स्वराड्
अखिलकारकशक्तिधरस्तव बलिमुद्वहन्ति समदन्त्यजया निमिषा इति ॥
४४ ॥

**************************************************************
क्षीरं यथा दधि विकारविशेषयोगात्
सञ्जायते न हि ततः पृथगस्ति हेतोः ।
यः शम्भुतामपि तथा समुपैति कार्याद्
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४५॥  ॥ ५.५४ ॥
**************************************************************

अथ क्रमप्राप्तं महेशं निरूपयति क्षीरमिति ।
कार्यकारणभावमात्रांशे दृष्टान्तोऽयं दार्ष्टान्तिककारणस्य
निर्विकारत्वात्चिन्तामण्य्आदिवतचिन्त्यशक्त्यैव तद्आदिकार्यतयापि
स्थितत्वात् । श्रुतिश्च एको नारायण एवाग्र आसीत्, न ब्रह्मा न च शङ्करः,
स मुनिर्भूत्वा समचिन्तयत् । तत एवैते व्यजायन्त विश्वो हिरण्यगर्भोऽग्निर्
वरुणरुद्रेन्द्राः इति तथा स ब्रह्मणा सृजति रुद्रेण नाशयति ।
सोऽनुत्पत्तिलय एव हरिः । कारणरूपः परः परमानन्दः । इति ।
शम्भोरपि कार्यत्वं गुणसंवलनात् । यथोक्तं श्रीदशमे

हरिर्हि निर्गुणः साक्षात्पुरुषः प्रकृतेः परः
स सर्वदृगुपद्रष्टा तं भजन्निर्गुणो भवेत् ॥ [भागवतम् १०.८८.५] इति ।

एतदेवोक्तं  विकारविशेषयोगादिति । कुत्रचिदभेदोक्तिर्या दृश्यते ताम्
अपि समादधाति ततो हेतोः पृथक्त्वं नास्तीति । यथोक्तमृग्वेदशिरसि
अथ नित्यो देव एको नारायणः । ब्रह्मा नारायणः । शिवश्च नारायणः ।
शक्रश्च नारायणः । द्वादशादित्याश्च नारायणः । वासवो नारायणः ।
अश्विनी नारायणः । सर्वे ऋषयो नारायणः । कालश्च नारायणः । दिशश्च
नारायणः । अधश्च नारायणः । ऊर्ध्वश्च नारायणः । अन्तर्बहिश्च
नारायणः । नारायण एवेदं सर्वं जातं जगत्यां जगदित्यादि । द्वितीये
ब्रह्मणा त्वेवमुक्तं

सृजामि तन्नियुक्तोऽहं हरो हरति तद्वशः ।
विश्वं पुरुषरूपेण परिपाति त्रिशक्तिधृक् ॥ [भागवतम् २.६.३३] इति ॥४५॥


**************************************************************
दीपार्चिरेव हि दशान्तरमभ्युपेत्य
दीपायते विवृतहेतुसमानधर्मा ।
यस्तादृगेव हि च विष्णुतया विभाति
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४६॥  ॥ ५.५५ ॥
**************************************************************

अथ क्रमप्राप्तं हरिस्वरूपमेकं निरूपयन्
गुणावतारमहेशप्रसङ्गाद्गुणावतारं विष्णुं निरूपयति दीपार्चिरिति ।
तादृक्त्वे हेतुः । विवृतहेतसमानधर्मेति । यद्यî श्रीगोविन्दांशांशः
कारणार्णवशायी तस्य गर्भोदकशायी, तस्य चावतारोऽयं विष्णुरिति
लभ्यते तथापि महादीपात्
क्रमपरम्परयातिसूक्ष्मनिर्मलदीपस्योदितस्य । ज्योतिरूपत्वांशे यथा
तेन सह साम्यम् । तथा गोविन्देन विष्णुर्गम्यते । शम्भोस्तु
तमोऽधिष्ठानत्वात्कज्ज्वलमयसूक्ष्मदीपशिखास्थानीयस्य न तथा
साम्यमिति बोधनाय तदित्थमुच्यते । महाविष्णोरपि कलाविशेषत्वेन
दर्शयिष्यमाणत्वात् ॥४६॥

**************************************************************
यः कारणार्णवजले भजति स्म योग
निद्रामनन्तजगद्अण्डसरोमकूपः ।
आधारशक्तिमवलम्ब्य परां स्वमूर्तिं
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४७॥  ॥ ५.५६ ॥
**************************************************************

अथ कारणार्णवशायिनं निरूपयति । अनन्तजगद्अण्डैः सह रोमकूपा
यस्य सः । सहशब्दस्य पूर्वनिपाताभावः, आर्षः । आधारशक्तिमयीं
परां स्वमूर्तिं, शेषाख्याम् ॥४७॥

**************************************************************
यस्यैकनिश्वसितकालमथावलम्ब्य
जीवन्ति लोमविलजा जगद्अण्डनाथाः ।
विष्णुर्महान् स इह यस्य कलाविशेषो
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४८॥  ॥ ५.५७ ॥
**************************************************************

तत्र सर्वब्रह्माण्डपालको यस्तवावतारतया
महाब्रह्मादिसहचरत्वेन तद्अतिभिन्नत्वेन च महाविष्णुर्दर्शितः ।
अत्र च तमप्येवं तत्सलक्षणतया वर्णयति । तत्तज्जगद्अण्डनाथा
विष्ण्व्आदयः जीवन्ति तत्तद्अधिकारितया जगति प्रकटं तिष्ठन्ति ॥४८॥

**************************************************************
भास्वान् यथाश्मशकलेषु निजेषु तेजः
स्वीयं कियत्प्रकटयत्यपि तद्वदत्र ।
ब्रह्मा य एष जगद्अण्डविधानकर्ता
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥४९॥  ॥ ५.५८ ॥
**************************************************************

तदेवं देव्य्आदीनां तद्आश्रयकत्वं दर्शयित्वा प्रसङ्गसङ्गत्या
ब्रह्मणश्च दर्शयनतीवभिन्नतया जीवत्वमेव स्पष्टयति भास्वान्
इति । भास्वान् सूर्यो, यथा निजेषु नित्यस्वीयत्वेन विख्यातेषु अश्मसकलेषु
सूर्यकान्ताख्येषु स्वीयं किञ्चित्तेजः प्रकटयति । अपिशब्दात्तेन
तद्उपाधिकांशेन दाहादिकार्यं स्वयमेव करोति । तथा य एव
जीवविशेषकिञ्चित्तेजः प्रकटयति । तेन तद्उपाधिकांशेन स्वयमेव
ब्रह्मा सन् जगद्अण्डे ब्रह्माण्डे विधानकर्ता व्यष्टिसृष्टिकर्ता
भवतीत्यर्थः । यद्वा महाब्रह्मैवायं वर्ण्यते । तद्उपलक्षितो
महाशिवश्च ज्ञेयः । ततश्च जगद्अण्डानां विधानकर्तृत्वं च युक्तम्
एव । यद्यपि दुर्गाख्या माया कारणार्णवशायिन एव कर्मकरी । यद्यपि
च ब्रह्मविष्ण्व्आद्या गर्भोदकशायिन एवावतारास्तथापि तस्य
सर्वाश्रयतया तेऽपि तद्आश्रिततया गणिताः । एवमुत्तरत्रापि ॥४९॥

**************************************************************
यत्पादपल्लवयुगं विनिधाय कुम्भ
द्वन्द्वे प्रणामसमये स गणाधिराजः ।
विघ्नान् विहन्तुमलमस्य जगत्त्रयस्य
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥५०॥  ॥ ५.५९ ॥
**************************************************************

अथ सर्वे सर्वविघ्ननिवारणार्थं प्रथमं गणपतिं स्तुवन्तीति तस्यैव
स्तुतियोग्यतेत्याशङ्कया प्रत्याचष्टे यत्पादेति । कैमुत्येन तदेवं
दृढीकृतं श्रीकपिलदेवेन  यत्पादनिःसृतसरित्प्रवरोदकेन तीर्थेन
मूर्ध्न्यधिकृतेन शिवः शिवोऽभूत्[भागवतम् ३.२८.२२] इति ॥ ५० ॥

**************************************************************
अग्निर्महि गगनमम्बु मरुद्दिशश्च
कालस्तथात्ममनसीति जगत्त्रयाणि ।
यस्माद्भवन्ति विभवन्ति विशन्ति यं च
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥५१॥  ॥ ५.६० ॥
**************************************************************

तच्च युक्तमित्याह अग्निर्महीति । सर्वं स्पष्टम् ॥५१॥

**************************************************************
यच्चक्षुरेष सविता सकलग्रहाणां
राजा समस्तसुरमूर्तिरशेषतेजाः ।
यस्याज्ञया भ्रमति सम्भृतकालचक्रो
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥५२॥  ॥ ५.६१ ॥
**************************************************************

केचित्सवितारं सर्वेश्वरं वदन्ति यथाह यच्चक्षुरिति य एव चक्षुः
प्रकाशको यस्य सः ।

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् ।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ इति गीताभ्यः ।

भीषास्माद्वातः पवते भीषोदेति सूर्यः ॥ इत्यादि श्रुतेः । विराड्रूपस्यैव
सवितृचक्षुष्ट्वाच्च ॥ ५२ ॥

**************************************************************
धर्मोऽथ पापनिचयः श्रुतयस्तपांसि
ब्रह्मादिकीटपतगावधयश्च जीवाः ।
यद्दत्तमात्रविभवप्रकटप्रभावा
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥५३॥  ॥ ५.६२ ॥
**************************************************************

किं बहुना, धर्म इति । अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते
[ङीता १०.८] इति श्रीगीताभ्यः ॥ ५३ ॥

**************************************************************
यस्त्विन्द्रगोपमथवेन्द्रमहो स्वकर्म
बन्धानुरूपफलभाजनमातनोति ।
कर्माणि निर्दहति किन्तु च भक्तिभाजां
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥५४॥  ॥ ५.६३ ॥
**************************************************************

अतैव सर्वेश्वरस्तु पर्जन्यवद्द्रष्टव्यः इति न्यायेन
कर्मानुरूपफलदातृत्वेन साम्येऽपि भक्ते तु पक्षपातविशेषं करोतीत्य्
आह यस्त्विन्द्रेति ।

समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेषोऽस्ति न प्रियः ।
ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ॥ [ङीता ९.२९] इति ।

अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ [ङीता ९.२२] इति च
श्रीगीताभ्यः ॥ ५४ ॥

**************************************************************
यं क्रोधकामसहजप्रणयादिभीति
वात्सल्यमोहगुरुगौरवसेव्यभावैः ।
सञ्चिन्त्य तस्य सदृशीं तनुमापुरेते
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥५५॥  ॥ ५.६४ ॥
**************************************************************

य एव च वैर्भ्योऽप्यन्यदुर्लभफलं ददाति किमुत
स्वविषयककामादिना निष्कामश्रेष्ठेभ्यः । ततः को वान्यो भजनीय
इति भजामीत्यन्तप्रकरणमुपसंहरति यं क्रोधेति । सहजप्रणयं
सख्यम् । वात्सल्यपित्राद्य्उचितभावः । मोहः
सर्वविस्मरणमयभावः । परब्रह्मतयास्फूर्तिः । गुरुगौरवं
स्वस्मिन् पितृत्वादिभावनामयम् । सेव्योऽयं मेमेति भावना दास्यमित्य्
अर्थः । तस्य सदृशीं क्रोधावेशिनोऽप्राकृतमात्रांशेन, तु तत्तद्भावना
योग्यरूपगुणांशलाभतारतम्येन तुल्यमित्यर्थः । अदृष्टान्यतमं
लोके शीलौदार्यगुणैः सममिति श्रीवासुदेववाक्यस्य ।
जगद्व्यापारवर्जम् [Vस्. ४.४.१७] इति ब्रह्मसूत्रस्य, प्रयोज्यमाने मयि तां
शुद्धां भागवतीं तनुमिति श्रीनारदवाक्यस्य च दृष्ट्या सर्वथा
तत्सदृशत्वे विरोधात् । वैरेण यं नृपतयः इत्यादौ अनुरक्तधियाम्
पुनः किमित्यनुरक्तधीषु सुष्ठ्विति । अनेन
गोलोकस्थप्रपञ्चावतीर्णयोरेकत्वमेव दर्शितम् । तदुक्तं
नन्दादयस्तु तं दृष्ट्वा इत्यादि ॥ ५५ ॥

**************************************************************
श्रियः कान्ताः कान्तः परमपुरुषः कल्पतरवो
द्रुमा भूमिश्चिन्तामणिगणमयि तोयममृतम् ।
कथा गानं नाट्यं गमनमपि वंशी प्रियसखि
चिद्आनन्दं ज्योतिः परमपि तदास्वाद्यमपि च ॥  ॥ ५.६५ ॥
स यत्र क्षीराब्धिः स्रवति सुरभीभ्यश्च सुमहान्
निमेषार्धाख्यो वा व्रजति न हि यत्रापि समयः ।
भजे श्वेतद्वीपं तमहमिह गोलोकमिति यं
विदन्तस्ते सन्तः क्षितिविरलचाराः कतिपये ॥५६॥  ॥ ५.६६ ॥
**************************************************************

तदेवं निजेष्टदेवं भजनीयत्वेन स्तुत्वा तेन विशिष्टं तल्लोकं तथा
स्तौति श्रियः कान्ता इति युग्मकेन । श्रियः श्रीव्रजसुन्दरी रूपास्तासामेव
मन्त्रे ध्याने च सर्वत्र प्रसिद्धेः । तासामनन्तानामप्येक एव कान्तः
इति परमनारायणादिभ्योऽपि तस्य तत्तल्लोकेभ्योऽपि तदीयलोकस्य चास्य
माहात्म्यं दर्शितम् । कल्पतरवो द्रुमाः इति तेषां सर्वेषामेव
सर्वप्रदत्वात्त्वात्तथैव प्रथितम् ।

भूमिरित्यादिकं च तद्वद्भूमिरपि सर्वस्पृहां ददाति किमुत
कौस्तुभादि । तोयमप्यमृतमिव स्वादु किमुतामृतमित्यादि । वंशी
प्रियसखीव सर्वतः श्रीकृष्णस्य सुखस्थितिश्रावकत्वेन ज्ञेयम् ।
चिद्आनन्दलक्षणं वस्त्वेव ज्योतिश्चन्द्रसूर्यादिरूपम् ।
समानोदितचन्द्रार्कमिति वृन्दावनविशेषणं गौतमीयतन्त्रद्वये । तच्
च नित्यपूर्णचन्द्रत्वात्तथा तदेव परमपि तत्तत्प्रकाश्यमपीत्य्
अर्थः ।

तथा तदेव तेषामास्वाद्यं भोग्यमपि च चिच्छक्तिमयत्वादिति भावः ।
दर्शयामास लोकं स्वं गोपानां तमसः परम् [भागवतम् १०.२८.१४] इति
श्रीदशमात् । हयशीर्षपञ्चरात्रे च वैकुण्ठस्थतत्त्वनिरूपणे

द्रव्यतत्त्वं शृणु ब्रह्मन् प्रवक्ष्यामि समासतः ।
सर्वभोगप्रदा यत्र पादपाः कल्पपादपाः ॥
गन्धरूपं स्वादुरूपं द्रव्यं पुष्पादिकं च यत् ।
हेयांशानामभावाच्च रसरूपं भवेच्च तत् ॥
त्वग्बीजं चैव हेयांशं कठिनांशं च यद्भवेत् ।
सर्वं तद्भौतिकं विद्धि नहि भूतमयं हि तत् ।
रसवद्भौतिकं द्रव्यमत्र स्याद्रसरूपकम् ॥ इति ।

सुरभीभ्यश्च सरतीति त्वदीयवंशीध्वन्य्आद्य्आवेशादिति भावः ।
व्रजति नहीति तद्आवेशेन ते तद्वासिनः कालमपि न जानन्तीति भावः ।
कालदोषास्तत्र न सन्तीति वा । न च कालः विक्रमः [भागवतम् २.९.१०] इति द्वितीयात् ।
अतैव श्वेतं शुद्धं द्वीपमन्यासङ्गरहितम् । यथा  सरसि पद्मं
तिष्ठति तथाभूम्यां हि तिष्ठति [ङ्टू २.२७] इति तापनीभ्यः । क्षितीति । तद्
उक्तं यं न विद्मो वयं सर्वे पृच्छन्तोऽपि पितामहम् [ःV ६२.२९] इति ॥ ५६ ॥

**************************************************************
अथोवाच महाविष्णुर्भगवन्तं प्रजापतिम् ।
ब्रह्मन्महत्त्वविज्ञाने प्रजासर्गे च चेन्मतिः ।
पञ्चश्लोकीमिमां विद्यां वत्स दत्तां निबोध मे ॥५७॥  ॥ ५.६७ ॥
**************************************************************

तदेवं तस्य स्तुतिमुक्त्वा श्रीभगवत्प्रसादलाभमाह अथेति । सर्वं
स्पष्टम् ॥ ५७ ॥

**************************************************************
प्रबुद्धे ज्ञानभक्तिभ्यामात्मन्यानन्दचिन्मयी ।
उदेत्यनुत्तमा भक्तिर्भगवत्प्रेमलक्षणा ॥५८॥  ॥ ५.६८ ॥
**************************************************************

तत्र प्रसादरूपां पञ्चश्लोकीमाह प्रबुद्ध इति ।
ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो भज मां भक्तिभावितः ॥ [भागवतम् ११.१९.५] इत्य्
एकादशात् ॥ ५८ ॥

**************************************************************
प्रमाणैस्तत्सद्आचारैस्तद्अभ्यासैर्निरन्तरम् ।
बोधयनात्मनात्मानं भक्तिमप्युत्तमां लभेत् ॥५९॥  ॥ ५.६९ ॥
**************************************************************

प्रेमलक्षणभक्तेः साधनज्ञानरूपयोः भक्त्योः प्राप्त्य्उपायमाह
प्रमाणैरिति । प्रमाणैर्भगवच्छास्त्रैस्तत्सदाचारैस्तदीया ये सन्तस्
तेषामाचारैरनुस्टानैस्तद्अभ्यासैस्तेषामेव पौनःपुण्येन बाहुल्येन
आत्मना आत्मानं बोधयति स्वयमेव स्वं भगवद्आश्रितः
शुद्धजीवरूपमनुभवति, ततोऽप्युत्तमां शुद्धां भक्तिं लभत इति ।
तथा च श्रुतिस्तवे

स्वकृतपुरेष्वमीष्वबहिर्अन्तरसंवरणं
तव पुरुषं वदन्त्यखिलशक्तिधृतोऽंशकृतम् ।
इति नृगतिं विविच्य कवयो निगमावपनं
भवत उपासतेऽङ्घ्रिमभवं भुवि विश्वसिताः ॥ [भागवतम् १०.८७.२०] इति ॥ ५९ ॥

**************************************************************
यस्याः श्रेयस्करं नास्ति यया निर्वृतिमाप्नुयात् ।
या साधयति मामेव भक्तिं तामेव साधयेत् ॥६०॥  ॥ ५.७० ॥
धर्मानन्यान् परित्यज्य मामेकं भज विश्वसन् ।
यादृशी यादृशी श्रद्धा सिद्धिर्भवति तादृशी ॥  ॥ ५.७१ ॥
कुर्वन्निरन्तरं कर्म लोकोऽयमनुवर्तते ।
तेनैव कर्मणा ध्यायन्मां परां भक्तिमिच्छति ॥६१॥  ॥ ५.७२ ॥
**************************************************************

पुनः शुद्धामेव साधनभक्तिं द्रढयन्नकामैरपि तामेव
कुर्यादित्याह  धर्मानन्यानिति । तदुक्तं

अकामः सर्वकामो वा मोक्षकाम उदारधीः ।
तीव्रेण भक्तियोगेन यजेत पुरुषं परम् ॥ [भागवतम् २.३.१०] इति ॥ ६१ ॥

**************************************************************
अहं हि विश्वस्य चराचरस्य
बीजं प्रधानं प्रकृतिः पुमांश्च ।
मयाहितं तेज इदं बिभर्षि
विधे विधेहि त्वमथो जगन्ति ॥६२॥  ॥ ५.७३ ॥
**************************************************************

तस्मात्तव सिसृक्षापि फलिष्यतीति सयुक्तिकमाह  अहं हीति । प्रधानं
श्रेष्ठं बीजं, पूर्णभगवद्रूपं प्रकृतिरव्यक्तं, पुमान् तद्द्रष्टा,
किं बहुना तवमपि मया आहितमर्पितं तेज इदं बिभर्षि, तस्मात्तेन
मत्तेजसा जगन्ति सर्वाणि स्थावरजङ्गमानि हे विधे हि कुर्विति ॥६२॥